`प्रकृत्य` इति। गतिसंज्ञायां सत्यां `कुगतिप्रादयः` 2|2|18 इति समासः। `समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्` 7|1|37 इति ल्यप्। `प्रकृतम्` इति। `क्ते च` 6|2|45 इत्यनुवर्तमाने `गतिरनन्तरः` 6|2|49 इति प्रकृतिस्वरेणाद्यदात्तः प्रशब्दः। `यत्प्रकरोति` इति। प्रशब्दादनन्तरस्य `तिङङतिङः` 8|1|28 इति निघाते प्राप्ते `निपातैर्यद्यदि` 8|1|30 इत्यादिना प्रतिषेधे तिपः पित्त्वादनुवदात्तत्वम्। `सतिशिष्टस्वरस्य बलीयस्त्वमन्यत्र विकरणस्वरेभ्यः` (वा; 9;6.1.164) इति विकरणस्वरस्य प्रत्ययाद्युदात्तत्वं न भवति। करोतेरेव तु भवति-- `धातोः` 6|1|156 इति। शेषमनुदात्तं भवति। प्रशब्दस्य `उपसर्गाश्चाभिवर्जम्` (फि।सू।4।81) इत्याद्युदात्तत्वे प्राप्ते `गतिर्गतौ` 8|1|70 इति निघातेऽनुवर्तमाने `तिङि चोदात्तवति` 8|1|71 इति करोतिशब्दे तिङन्त उदात्तवति परतोऽनुदात्तत्वं भवति। तत्र हि `पूजनात् पूजितमनुदात्तं काष्ठादिभ्यः` 8|1|67 इत्यतोऽनुदात्तमिति वर्तते। एतच्च प्रयोजनत्रयमुत्तरत्र गतिसंज्ञाया वेदितव्यम्।अथ किमर्थो योगविभागः, न गतिग्रहणं पूर्वयोगग एव क्रियते? इत्यत आह- `योगविभाग उत्तरार्थः` इति। `उत्तरत्र ` इत्यादिना योगविभागस्योत्तरार्थतां दर्शयति। यद्युत्तरत्राप्युपसर्गसंज्ञा स्यात्, तदा किं स्यादित्यत आह-- `ऊरीस्यादित्यत्र ` इत्यादि।`चकारः संज्ञासमावेशार्थः` इति। असति चकार एकसंज्ञाधिकारादेकत्र संज्ञाद्वयस्य विधानात् पर्यायः स्यात्, न समावेशः। `प्रणीतम्` इत्यादिना संज्ञासमावेशस्य फलं दर्शयति। `गतिरनन्तर इति स्वरः` इति। उदाहरणद्वयेऽपि `उपसर्गादिति णत्वषत्वे भवतः` इति। `प्रणीतम्` इति। `उपसर्गादसमासेऽपि णोपदेशस्य` 8|4|43 इति णत्वम्। `अभिषिक्तम्` इति। `उपसर्गात्सुनोति` 8|3|65 इत्यादिना षत्वम्।`कारिका` इत्यादि। धात्वर्थनिर्देश एतदुपसंख्यानं कत्र्तव्यम्। योऽन्यः कत्र्तरि कारिकाशब्दो ण्वुलन्तः, तस्य कारिकां कृत्वेत्येवं भवति। `उपाख्यान` शब्दस्य प्रतिपादनमर्थः। तत्रेदं प्रतिपादनम्-- उत्तरसूत्रे चकार्सयानुक्तसमुच्चयार्थत्वात् कारिकाशब्दस्य गतिसंज्ञा भवतीति।`पुनश्चनसौ` इत्यादि। पुनश्चनः शब्दौ छन्दसि विषये गतिसंज्ञकौ च भवत इत्येतदर्थरूपं व्याख्येयमित्यर्थः। व्याख्यानं तूत्तरसूत्रे चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थतामाश्रित्य कत्र्तव्यम्। `पुनरुस्त्यूतम्` इति। `षिवु तन्तुसन्ताने` (धातुपाठः-1108), निष्ठा, उदित्वात् `इदितो वा` 7|2|56 इति विभाषेट्त्वात् `यस्य विभाषा` 7|2|15 इतीट्प्रतिषेधः; `च्छवोः शूडनुनासिके च` 6|4|19 इति वकारस्योठ्, यणादेशः। `चनोहितम्` इति। `दधातेर्हिः` 7|4|42 इति नहिरादेशः, `गतिरनन्तरः` 6|2|49 इति प्रकृतिस्वरे णाद्युदात्तत्वम्। चनः शब्दो हि `निपाता आद्युदात्ता भवन्ति` (फि।सू।4।80) इत्याद्युदात्तः॥

ठ्गतिरनन्तरःऽ इति पुंल्लिङ्गनिर्देशाद् गम्यत इति गतिः, ठ्क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्ऽ इति क्तिचम, निपातनाच्च ठ्न क्तिचि दीर्धश्चऽ इति न भवति। प्रकृत्येति। अत्र गतित्वात् कृत्स्वरो भवति, समासस्तु प्रादित्वादेव सिद्धः। प्रादिभ्योऽन्यत्र समासोऽपि प्रयोजनम्। प्रकृतमिति। ठ्गतिरनन्तरःऽ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः। यत् प्रकरोतीति। तिङ्लक्षणस्य निघातस्य ठ्निपातैर्यद्यदिऽ इति निषेधे तिपः पित्वादनुदातत्वम्, विकरणस्य प्रत्ययस्वरो धातोः शेषनिघातः, ठ्तिङ्चोदातिवतिऽ इति प्रशब्दस्यानुदातत्वम्। एतच्च प्रयोजनचतुष्टयं गतिसंज्ञा प्रकरणे सर्वत्र द्रष्टव्यम्। चकारः संज्ञासमावेशार्थ इति। अन्यथैकसंज्ञाधिकारादेकत्र संज्ञाद्वयविधानाच्च पर्यायः स्यादिति भावः। कारिकाशब्दस्येति। कारिका क्रिया मर्यादास्थितिरित्यर्थः। यत्न इत्यपरे, धात्वर्थनिर्देश इति ण्वुल्। यस्तु कर्तरि कारिकाशब्दः कारिका दासीति, यच्च श्लोकवाची--तयोर्ग्रहणं न भवति; क्रियायोगग्रहणेन कारिकाशब्दस्य विशेषणात् क्रियावृतर्ग्रहणात्। यत्कारिकां करोतीति। निपातत्वादव्ययत्वे सति विभक्तेर्लुक्। पुनरुत्स्यूतमिति। गतित्वात्समासः। ठ्गतिर्गतौऽ इति निघातो भवतीति। यद्यप्यत्र ठ्प्रवृद्धादीनां चऽ इत्युतरपदान्तोदातत्वेन शेषनिघातः सिद्धः, तथापि परत्वादयमेव निघातो युक्त इति भावः। इह च पुनराधेयमिति। गतित्वात्समासे कृते कृदुतरपदप्रकृतिस्वरेणठ्यतोऽनावःऽ इति धेयशब्द आद्यौदातः। चनोहित इति। निपातत्वादाद्यौदातस्य चनःशब्दस्य ठ्गतिरनन्तरःऽ इति प्रकृतिस्वरः॥