भुवः प्रभवः - भुवः प्रभवः । पूर्वसूत्रे समासनिर्दिष्टमपि कर्तृग्रहणमेकदेशे स्वरितत्वप्रतिज्ञाबलादिहानुवर्तते । तदाह — भूकर्तुरिति । भवनं भूः । संपदादित्वात्क्विप् । भुवः कर्ता भूकर्ता, तस्येत्यर्थः । प्रभव इति । प्रभवति=प्रथमं प्रकाशतेऽस्मिन्निति प्रभवः । प्रथमप्रकाशस्थानमित्यर्थः ।प्रभवती॑त्यस्य उत्पद्यते इत्यर्थे तु असङ्गतिः, गङ्गायस्तत्रानुत्पत्तेः । तदाह — प्रकाशते इत्यर्थ इति । प्रथमं प्रकाशते इति यावत् । अत एव "हिमवपि प्रकाशते" इत्यत्र न भवति । एतेनजनिकर्तु॑रित्यनेन "ध्रुवमपाये" इत्यनेन च गतार्थत्वं निरस्तम् । भाष्ये तु अपक्रामतीत्यर्थमाश्रित्य "ध्रुवमपाये" इत्यनेनैव सिद्धमिति स्थितम् । ल्यब्लोपे इति । ल्यबन्तस्य लोपे= अदर्शने अप्रयोगे सति गम्यमानतदर्थं प्रति कर्मणि अधिकरणे च पञ्चमी वाच्येत्यर्थः । जिह्येतीति । लज्जते इत्यर्थः ।नन्वत्र ल्यबन्तस्य प्रयोगाऽभावात्कथं तदर्थं प्रति कर्माद्यवगतिरित्यत आह — गम्यमानापीति । प्रकरणादिनेत्यर्थः ।गम्यमानापी॑त्यस्य प्रयोजनान्तरमाह — कस्मात्त्वमिति ।आगतोऽसी॑ति गम्यमानक्रियापेक्षमपादानत्वगिति भावः । "नद्या" इत्युत्तरम् ।आगतोऽस्मी॑ति गम्ययानक्रियापेक्षमपादानत्वमिति भावः । यतश्चेति । "यत" इति तृतीयार्थे तसिः । येनावधिना अध्वनः कालस्य वा निमानं परिच्छेदः=इयत्ता गम्यते, ततः पञ्चमी वाच्येत्येकं वाक्यम् ।तत्र पञ्चमी॑ति पाठेऽप्ययमेवार्थः । तद्युक्तादिति । तेन=पञ्चम्यन्तेन युरक्तादन्वितात् अध्ववाचिनः प्रथमासप्तम्यौ वाच्ये॑ इति द्वितीयं वाक्यम् ।कालात्सप्तमी च वक्तव्या॑ इति वाक्यान्तरम् । तद्युक्तादित्यनुषज्यते । तेन=पञ्चम्यन्तेन अन्वितात्कालवाचिनः सप्तमी वक्तव्येत्यर्थः । वनादिति । अत्र योजनात्मकमध्वपरिमाणं वनेन पूर्वावधिना परिच्छिद्यते, कस्मादाभ्य योजनमित्याकाङ्क्षोत्थानात् । योजने योजनमिति प्रथमासप्तम्योरपि स्वोत्तराव्यवहितदेशवृत्तित्वमर्थः । वनात्मकपूर्वावधिकयोजनोत्तरदेशे ग्राम इत्यर्थः । अवधिसत्वसत्त्वेऽपि विश्लेषाऽप्रतीतेध्र्रुवमित्यपादानत्वाऽभावाद्वचनम् । कार्तिक्या इति । कार्तिक्या मासे आग्रहायणीत्यन्वयः । अत्र मासात्मकं कालपरिमाणं कार्तिक्या पूर्वावधिना परिच्छिद्यते, कस्मादारभ्य मास इत्याकाङ्क्षोत्थानात् । मासे इति सप्तम्यास्तु स्वोत्तराऽव्यवहितकालवृत्तित्वमर्थः । कार्तिकपौर्णमास्यात्मकपूर्वावधिकमासोत्तरकाले मार्गशीर्षपौर्णमासीत्यर्थः ।

भुवः प्रभवः - भुवः । भुवनं भूरिति । संपदादित्वाद्भावे क्विप् । पूर्वसूत्रे समासनिर्द्दिष्टमपि कर्तृग्रहणमनुवर्तते, स्वरितत्वादित्याह — -भूकर्तुरिति । प्रभवत्यस्मादिति प्रभवः,अकर्तारि च कारके॑ इत्यधिकारादपादानार्थेॠदोरप् । जनिकर्तुरित्येव सिद्धे निरर्थकमिदमित्याशङ्कां परिहरन्नाह — तत्र प्रकाशत इति । प्रथमं दृश्यत इत्यर्थः । एष चाऽर्थो धातूनामनेकार्थत्वाल्लभ्यते । तथा चाऽभूतप्रादुर्भावो जनिः । अन्यतः सिद्धस्य प्रथममुपलम्भः प्रभव इत्यर्थभेदोऽस्तीति भावः ।भीत्रार्थानाम् — -॑ इत्यारभ्येयं सप्तसूत्री भाष्ये प्रत्याख्याता । तत्रेत्थमुपपत्तिसंभवः — -चौरेभ्यो बिभेति, भयान्निवर्तत इत्यर्थः । त्रायते=रक्षणेन चौरेभ्यो निवत्र्तयतीत्यर्थः । पराजयते=ग्लान्या निवर्तत इत्यर्थः । वारयति । प्रवृतिंत प्रतिबन्धन्निवर्तयतीत्यर्थः । निलीयते=निलयनेन निवर्तत इत्यर्थः । अधीते=उपध्यायान्निः सरन्तं शब्दं गृङ्णातीत्यर्थः । ब्राहृणः प्रपञ्चो जायत इत्यत्रापि ततोऽपकामति । निर्गच्छतीत्यर्थः । प्रभवतीत्यत्रापि भवनपूर्वकं निःसरणमर्थः । तथा चध्रुवमपाये — -॑ इत्येनेनैवेष्टेरूपसिद्धिरिति । वस्तुतस्तु निवृत्तिनिस्सरणादिधात्वन्तरार्थविशिष्टे स्व#आर्थे वृत्तिमाश्रित्य यथाकथंचुदिक्तप्रयागाणां समर्थनेऽपि मुख्यार्थपुरस्कारेण षष्ठीप्रयोगो दुर्वारः, — नटस्य श्रृणोतीतिवत् । न ह्रुपध्यायनटयोः क्रियानुकूलव्यापाराशे विशेषो वक्तुं शक्यः । अनभिधानब्राहृआस्त्रमाश्रित्य प्रत्याख्यानं तु नाऽतीव मनोरमम् । एवंजुगुप्साविरामे॑त्यादिवार्तिकमप्यारम्भणीयम् । तथा च सूत्रवार्त्तिकमतमेवेह प्रबलम् । तथाध्रुवं॑भयहेतुः॑असोढः॑ इत्यादिसंज्ञिनिर्देशोऽपि सार्थकः । परत्वात्तत्तत्संज्ञाप्राप्तावपि शेषत्वविवक्षायांन भाषाणामश्रीयात् इत्यादाविव षष्ठआ इष्टतया तत्रापादानसंज्ञाया वारणीयत्वात् । एतच्च शब्दकौस्तुभे स्पष्टम् ।ल्यब्लोपे कर्मण्यधिकरणे च । ल्यब्लोप इति । ल्यबन्तस्य गम्यमानार्थत्वलादप्रयोग इत्यर्थः । ल्यब्ग्रहणमिह ल्यबर्थपरम् । तेन क्त्वोऽपि लोपे सिध्यति । आसने स्थित्वा प्रेक्षते, — — आसनात्प्रेक्षते, — -आसनात्प्रेक्षते इति ।यतश्चाऽध्वकालनिर्माणं तत्र पञ्चमी॥ यतश्चेति । यदवधित्वेनाश्रित्याद्वनः कालस्य वा निर्माणं=परिच्छेदः प्रतिपाद्यते ततः पञ्चमीत्यर्थः । तेन पञ्चम्यन्तार्थेनार्थद्वारा युक्तान्निर्मीयमाणाध्ववाचिनः प्रथमासप्तम्यौ स्तः ।कालात्सप्तमी च वक्तव्या । कालादिति । इहापि तद्युक्तादित्यपेक्ष्यते । आग्रहायणीति । अग्रे हायनमस्याः सा । प्रज्ञादेराकृतिगणत्वात्स्वार्थिकोऽण् ।पूर्वपदात्संज्ञायाम् इति णत्वम् । अन्यारा । अर्थग्रहणमिति । व्याख्यानादिति भावः । प्रपञ्चार्थमिति । न चइतरस्त्वन्यनीचयोः॑ इत्यमरोक्तेर्नीचार्थस्येदं ग्रहणमस्तीति वाच्यम्,अस्मात्तारो मन्द्रो वा॑ इतिवत्पञ्चमी विभक्ते॑ इत्यनेनैव सिद्धत्वात् ।