समो गम्यृच्छिप्रच्छिस्वरत्यर्तिश्रुविदिभ्यः
सूत्रच्छेद:
समः - पञ्चम्येकवचनम् , गमि-ऋच्छि-प्रच्छि-स्वरति-अर्ति-श्रु-विदिभ्य: - पञ्चमीबहुवचनम्
अधिकार:
-
सम्पूर्णसूत्रम्
अकर्मकात् समः गमि-ऋच्छि-प्रच्छि-स्वरति-अर्ति-श्रु-विदिभ्य: आत्मनेपदम्
सूत्रार्थ:
अकर्मकेषु अर्थेषु सम + गम् , सम + ऋच्छ्, सम + प्रच्छ्, सम + स्वर्, सम + ऋ , सम + श्रु, सम + विद् - एते आत्मनेपदिनः ज्ञातव्याः ।
एते सर्वे धातवः मूलरूपेण परस्मैपदिनः सन्ति, परन्तु सम-उपसर्गपूर्वकेभ्यः एतेभ्यः अकर्मकेषु अर्थेषु आत्मनेपदस्य प्रत्ययाः विधीयन्ते । क्रमेण पश्यामः -
1) गम् (गतौ) - सङ्गच्छते ("मिलित्वा गच्छति" इत्यर्थः) । अयम् अकर्मकः धातुः ।
2) ऋच्छ् (गति-इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावेषु) - समृच्छते ("मिलति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - रामलक्ष्मणौ समृच्छतः ।
3) प्रच्छ् (ज्ञीप्सायाम्) - सम्पृच्छते ("विमर्शं करोति" इत्यर्थः), यथा - रामः लक्ष्मणेन सह सम्पृच्छते । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्रः गुरुं सम्पृच्छति ।
4) स्वर् (आक्षेपे) - संस्वरते ("मिलित्वा गायति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्राः गीतं संस्वरन्ति ।
5) ऋ (गतिप्रापणयोः - भ्वादि, गतौ -जुहोत्यादि) - समृच्छते ("मिलति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - रामलक्ष्मणौ समृच्छतः । (ऋ-धातोः पा-घ्रा-ध्मा.. 7|3|78 इत्यनेन ऋच्छ्-आदेशः भवति शित्-प्रत्यये परे । अतः अस्य लट्-लकारस्य रूपम् "ऋच्छ्" धातुवदेव भवति ।)
6) श्रु (श्रवणे) - संशृणुते ("सूक्ष्मरूपेण शृणोति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्रः गुरुं संशृणोति ।
7) विद् (ज्ञाने) - संवित्ते ("सम्पूर्णरूपेण जानाति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्रः वेदान् संवेत्ति ।
(ज्ञातव्यम् - अत्र "विद्" इति अदादिगणस्य धातोः एव ग्रहणं क्रियते, अन्येषाम् गणानाम् धातूनाम् न ।)
वार्तिकम् - दृशेश्च इति वक्तव्यम् । सम-उपसर्गात् परः दृश् (प्रेक्षणे) अयं धातुः अपि अकर्मकेषु अर्थेषु आत्मनेपदी ज्ञातव्यः । यथा - संपश्यते ("चिन्तयति, निरीक्षते" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - सः ग्रामं संपश्यति ।
1) गम् (गतौ) - सङ्गच्छते ("मिलित्वा गच्छति" इत्यर्थः) । अयम् अकर्मकः धातुः ।
2) ऋच्छ् (गति-इन्द्रियप्रलय-मूर्तिभावेषु) - समृच्छते ("मिलति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - रामलक्ष्मणौ समृच्छतः ।
3) प्रच्छ् (ज्ञीप्सायाम्) - सम्पृच्छते ("विमर्शं करोति" इत्यर्थः), यथा - रामः लक्ष्मणेन सह सम्पृच्छते । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्रः गुरुं सम्पृच्छति ।
4) स्वर् (आक्षेपे) - संस्वरते ("मिलित्वा गायति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्राः गीतं संस्वरन्ति ।
5) ऋ (गतिप्रापणयोः - भ्वादि, गतौ -जुहोत्यादि) - समृच्छते ("मिलति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - रामलक्ष्मणौ समृच्छतः । (ऋ-धातोः पा-घ्रा-ध्मा.. 7|3|78 इत्यनेन ऋच्छ्-आदेशः भवति शित्-प्रत्यये परे । अतः अस्य लट्-लकारस्य रूपम् "ऋच्छ्" धातुवदेव भवति ।)
6) श्रु (श्रवणे) - संशृणुते ("सूक्ष्मरूपेण शृणोति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्रः गुरुं संशृणोति ।
7) विद् (ज्ञाने) - संवित्ते ("सम्पूर्णरूपेण जानाति" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - छात्रः वेदान् संवेत्ति ।
(ज्ञातव्यम् - अत्र "विद्" इति अदादिगणस्य धातोः एव ग्रहणं क्रियते, अन्येषाम् गणानाम् धातूनाम् न ।)
वार्तिकम् - दृशेश्च इति वक्तव्यम् । सम-उपसर्गात् परः दृश् (प्रेक्षणे) अयं धातुः अपि अकर्मकेषु अर्थेषु आत्मनेपदी ज्ञातव्यः । यथा - संपश्यते ("चिन्तयति, निरीक्षते" इत्यर्थः) । सकर्मके तु परस्मैपदमेव - सः ग्रामं संपश्यति ।
One-line meaning in English
In an अकर्मक context, the verbs सम + गम् , सम + ऋच्छ्, सम + प्रच्छ्, सम + स्वर्, सम + ऋ , सम + श्रु, सम + विद् - are all आत्मनेपदी.
काशिकावृत्तिः
अकर्मकातिति वर्तते। शेषात् कर्तरि परस्मैपदम् 1|3|78 इति प्राप्ते सम्पूर्वेभ्यो गमि ऋच्छि प्रच्छि स्वरति अर्ति श्रु विदि इत्येतेभ्यो ऽकर्मकेभ्यो धातुभ्य आत्मनेपदं भवति। सङ्गच्छते। अमृद्धते। संपृच्छते। संस्वरति। सङ्कल्पा अस्य समरन्त। अर्तेर् लुङि च्लेः सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च 3|1|56। इत्यङादेशः। तत्र प्रस्मैपदेशु इत्येतन् नाश्रीयते। बहुलं छन्दस्यमाङ्योगे ऽपि 6|4|75 इत्याट् प्रतिषध्यते। ऋदृशो ऽङि गुणः 7|4|16 इति गुणः समरनत। संशृणुते। संवित्ते। ऋच्छेरनादेशस्य ग्रहणम्, समृच्छिष्यते। अर्त्यादेशस्य त्वर्ति इत्येव सिद्धम् आत्मनेपदम्। अर्तिरुभयत्र पठ्यते, ऋ गतिप्रापणयोः इति भ्वादौ, ऋ सृ गतौ इति जुहोत्यादौ। विशेषाभावाद् द्वयोरपि ग्रहणम्। विदेर्ज्ञानार्थस्य ग्रहनम्, परस्मैपदिभिर् गमादिभिः साहचर्यात्, न लाभार्थस्य स्वरितेत्त्वादुभ्यतोभाषस्य। दृशेश्च इति वक्तव्यम्। संपश्यते। अकर्मकातित्येव। ग्रामं संपस्यति।
`संस्वरते` इति। `स्वृ शब्दोपतापयोः` (धा।ता।932)। `समरन्त` इति। अर्त्तेः `सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च` 3|1|56 इत्यत्र पुषादिसूत्रात् परस्मैपदग्रहणानुवृत्तेरात्मनेपदेष्वङागेशेन न भवितव्यमिति कस्यचिद्भ्रान्तिः स्यात्, अतस्तन्निराकर्तुमाह-- `तत्र हि` इत्यादि। `संशृणुते`इति। `श्रु श्रवणे` (धातुपाठः-942), `श्रुवः शृ च` 3|1|74 इति श्नुप्रत्ययः, शृभावश्च।`ऋच्छेरनादेशस्य ग्रहणम्` इति। `ऋच्छ गतीन्द्रियप्रलयमृर्तिभावेषु` (धातुपाठः-1296) इत्यस्य। `स्मृच्छिष्यते` इति लृट्। स्यप्रत्ययः। यद्यादेशस्य ग्रहणं स्यात् तदेतन्न सिध्येत्। प्राध्रादि 7|3|72 सूत्रेणात्र्तेरृच्छादेशस्यच्छादशस्य शितीत्येवं विधानात्। अथार्त्त्यादेश्यापि ग्रहणं कस्मान् भवतीत्याह-- `अर्त्त्यादेशस्यत्वत्र्तीत्येवम्` इत्यादि।अथ वा-- यद्यनादेशस्य ग्रहमं स्यात्, आदेशस्यात्मनेपदं न सिध्यतीत्यत आह--अर्त्त्यादेशस्य त्वर्तीत्येवम्` इत्यादि। स्थानिवद्भावेनेत्यभिप्रायः।`न लाभार्थस्य` इति। `विद्लृ लाभे` (धातुपाठः-1432) इत्यस्य। अथ `न तु सत्तार्थस्य, नापि विचारणार्थस्य` इत्येवमपि कस्मान्नोक्तम्? एवं मन्यते-- नित्यात्मनेपदित्वादनयोरात्मनेपदार्थग्रहणं नाशङ्क्येतैवेति।`दृशेश्चेति वक्तव्यम्` इति। `दृशिर् प्रेक्षणे`(धातुपाठः-988) इत्यस्मात् संपूर्वादात्मनेपदं भवतीत्येतदर्थरूपं व्याख्येयमित्यर्थः। व्याखानं तु पूर्वपदेव। `सम्पश्यते इति। पाध्रादिना 7|3|72 पश्यादेशः॥
ठ्समो गम्यच्छिभ्याम्ऽ इत्येतावत्सूत्रम्। प्रच्छयादयस्तु वार्तिकद्दष्टाः सूत्ररूपेण पठिताः, सूत्रकारवद्वार्तिककारोऽपि शास्त्रस्य कर्ता, न व्याख्यातेति दर्शयितुम्। तत्र हीति। उतरार्थमनुवर्तमानमपि योगविभागसामर्थ्यात् तत्र न सम्बध्यत इत्यर्थः। न लाभार्थस्येति। सताविचारणार्थयोस्त्वनुदातेत्वादात्मनेपदेन भाव्यमेवेति भावः। द्दशेश्चेत्यादि। इदं वक्तव्यरूपेणैव पठितम्। विचित्रा हि वृतेः कृतिः वृत्तिकारेण। अथास्मिन्नकर्मकाधिकारे ये सकर्मका हनिगमिप्रभृतयः, तेषां कथमकर्मकत्वम्? उच्यते-- धातोरर्थान्तरे वृतेर्धात्वर्थेनोपसंग्रहात्। प्रसिद्वेरविवक्षातः कर्मणोऽकर्मिका क्रिया॥ वहति भारमिति-प्रापणे सकर्मको वहिः, स्यन्दने त्वकर्मकः। वहन्ति नद्य इति--प्रापणे सकर्मको वहिः, स्यन्दने त्वकर्मकः। वहन्ति नद्य इति--प्राणविशिष्ट्ंअ धारणं जीवतिराह,तत्र प्राणानां धातुनैवोपातत्वान्न तेन कर्मणा सकर्मकत्वम्, न च प्राणकर्मके धारणेऽन्यस्य कर्मत्वमिति जीवतिरकर्मकः। प्रसिद्धेर्यथा--वर्षतीत्यनुपाते कर्मान्तरे नियमेन जलं प्रतीयत इति न तेन सकर्मकत्वम्, तेन ठ्वृष्टे देवेऽ इति कर्तरि क्तो भवति। व्यभचारिणा तु रुधिरादिना सकर्मक एवः रुधिरं वर्षति, शरान्वर्षतीति । कर्मविवक्षायां तत्कर्मिकैव क्रिया प्रतिषिद्धा स्याद्, न पाकमात्रमित्यविवक्षा कर्मणः॥
सिद्धान्तकौमुदी
अकर्मकाभ्याम् इत्येव । संगच्छते ॥
समो गम्यृच्छिभ्याम्। `आत्मनेपद`मिति शेषः। अकर्मकाभ्यामित्येवेति। `स्वाङ्गकर्मकाच्चे`ति तु निवृत्तमिति भावः। सङ्गच्छते इति। संगतं भवतीत्यर्थः।
सङ्गतं भवतीत्यर्थः।
लघुसिद्धान्तकौमुदी
-
महाभाष्यम्
समो गम्यृच्छिभ्याम् समो गमादिषु विदिप्रच्छिस्वरतीनामुपसंख्यानम्। समो गमादिषु विदिप्रच्छिस्वरतीनामुपसख्यानं कर्तव्यम्। संवित्ते। संपृच्छते। संस्वरते। अर्तिश्रुदृशिभ्यश्च ।। 2 ।। अर्तिश्रुदृशिभ्यश्चेति वक्तव्यम्। अर्ति ‐ मा समृत। मा समृषाताम्। मा समृषत। अर्ति। श्रु ‐ संशृणुते। दृशि ‐ संपश्यते। उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वावचनम् ।। 3 ।। उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वेति वक्तव्यम्। निरस्यति। निरस्यते। समूहति। समूहते।