Page loading... Please wait.
3|3|94 - स्त्रियां क्तिन्
॥ तस्मै पाणिनये नमः ॥
3|3|94
SK 3272
स्त्रियां क्तिन्   🔊
सूत्रच्छेदः
स्त्रियाम् (सप्तम्येकवचनम्) , क्तिन् (प्रथमैकवचनम्)
अनुवृत्तिः
-
अधिकारः
प्रत्ययः  3|1|1＞ परश्च  3|1|2＞ आद्युदात्तश्च  3|1|3＞ धातोः  3|1|91＞ भावे  3|3|18＞ अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्  3|3|19＞ स्त्रियाम्  3|3|94
सम्पूर्णसूत्रम्
Will be updated soon
सूत्रार्थः
Will be updated soon.
One-line meaning in English
Will be updated soon.
काशिकावृत्तिः
भावे अकर्तरि च कारके ति वर्तते। स्त्रीलिङ्गे भावादौ धातोः क्तिन् प्रत्ययो भवति। घञजपामपवादः। कृतिः। चितिः। मतिः। क्तिन्नावादिभ्यश्च वक्तव्यः। आबादयः प्रयोगतो ऽनुसर्तव्याः। आप्तिः। राद्धिः। दीप्तिः। स्रस्तिः। ध्वस्तिः। लब्धिः। श्रुयजिस्तुभ्यः करणे। श्रूयते अनया इति श्रुतिः। इष्टिः। स्तुतिः। ग्लाम्लाज्याहाभ्यो निः। ग्लानिः। म्लानिः। ज्यानिः। हानिः। ऋ̄कारल्वादिभ्यः क्तिन् निष्ठावद् भवति इति वक्तव्यम्। कीर्णिः। गीर्णिः। जीर्णिः। शीर्णिः। लूनिः। यूनिः। सम्पदादिभ्यः क्विप्। सम्पद्। विपद्। प्रतिपद्। क्तिन्नपि इष्यते। सम्पत्तिः। विपत्तिः।
`भावादौ` इति। आदिशब्देनाकर्त्तुः कारकस्योपादानम्। `घञजपामपवादः` इति। य इकारान्तास्तेभ्योऽचोऽपवादः, य ऋकारान्ता उवर्णान्ताश्च, तेभ्योऽपः, शेषेभ्यो घञः।वक्तव्य इति। व्याख्येय इत्यर्थः। व्याख्यानं तु `कृत्यल्युटो बहुलम्` 3|3|113 इत्येतदाश्रित्य कत्र्तव्यम्। `आप्तिः` इत्यादि। `आप्लृ व्याप्तौ` (धातुपाठः-1260), `राध साध संसिद्धौ` (धातुपाठः-1262), `दीपी दीप्तौ` (धातुपाठः-1150), `रुआन्सु ध्वन्सु अवरुआंसने` (धातुपाठः- 754,755) `डुलभष् प्राप्तौ` (धातुपाठः-975)। लभेति षित्त्वात् `षिद्भिदादिभ्योऽङ` 3|3|104 इत्यङि प्राप्ते शेषेभ्यस्तु गुरुत्वात् `गुरोश्च हलः` 3|3|103 इत्यकारे क्तिन विधीयते। `इष्टिः` इति। वच्यादिसूत्रेण 6|1|15 सम्प्रसारणम्।`कीर्णिः,गीर्णिः, शीर्णिः` इति। `ऋत इद्धातोः` 7|1|100 इतीत्त्वम्, रषादिसूत्रेण 8|4|1 णत्वम्। यथा `रदाभ्याम्` 8|2|42 इत्यादिना कीर्ण इति निष्टायास्तकारस्य नत्वं भवति, तथेहापि क्तिनः। यथा `ल्वादिभ्यः` 8|2|44 इति लून इत्यत्र निष्ठातकारस्य नत्वं तथा `लूनिः, यूनिः`इत्यात्रापि क्तिनः॥
घञजपामपवाद इति । येन नाप्राप्तिन्यायेन घञोपवादः, अजपोस्तु परत्वादपवादो बाधक इत्यर्थः । उक्तं च ठजव्भ्यां स्त्रीखलनाः स्त्रियाः खलनौ विप्रतिषेधेनेऽ इति । अजपोरवकाशः--चयः, जयः, लव इति, क्तिनोऽवकाशः---कृतिः, दृतिः, चितिः, स्तुतिरित्यत्रोभयप्राप्तौ क्तिन् भवति विप्रनिपेधेन । लब्धिः । षित्वादङपि भवति---लभेति । ननु निष्ठायां वा सेटोऽकारवचनात्सिद्धमिति ब्रुवतो वातिककारस्य ठ्गुरोश्च हलःऽ इत्यकारप्राप्तावेवाबादिभ्यश्चेति क्तिन्नभिमत इति गम्यते, तत्कथमङ्विषये क्तिन्नुदाहृतः ? सत्यम् ; प्रयोगबाहुल्यादिदमपि भवतीति मन्यते । एवं च युज्विपयेऽपि क्तिन्प्रयुज्यते---आस्तिरिति । अत एवाबादयः प्रयोगतोऽनुसर्तव्या इत्युक्तम् । श्रुयजिस्तुभ्यः करण इति । ल्युटि प्राप्ते वचनम्, श्रुतिः श्रोत्रम्, इज्यतेऽनया देवता इष्टिः । ऋकारल्वादिभ्य इति । ऋकारान्तेभ्यो ल्वादिभ्यश्च परः क्तिन्निष्ठाकार्यं लभते---ठ्रदाभ्यां निष्ठातो नःऽ, ठ्ल्वादिभ्यःऽ इति च; निष्टायां विधीयमानं नत्वं क्तिनोऽपि भवतीत्यर्थः । क्तिन्नपीष्यते इति । ठस्त्रियाम्ऽ इति प्रतिपेधाद्वासरूपविधेरभावादिदमुक्तम् ॥
सिद्धान्तकौमुदी
स्त्रीलिङ्गे भावादौ क्तिन् स्याद्घञोऽपवादः । अजपौ तु परत्वाद्बाधेते । कृतिः । चितिः । स्तुतिः । स्फायी । स्फातिः । स्फीतिकाम इति तु प्रामादिकम् । क्तान्ताद्धात्वर्थे णिचि अच इरिति वा समाधेयम् ॥श्रुयजीषिस्तुभ्यः करणे (वार्तिकम्) ॥ श्रूयतेऽनया श्रुतिः । यजेरिषेश्च । इष्टिः । स्तुतिः ॥ ।ऋल्वादिभ्यः क्तिन्नष्ठावद्वाच्यः (वार्तिकम्) ॥ तेन नत्वम् । कीर्णिः । गीर्णिः । लूनिः । धूनिः । पूनिः । ह्लादः (कौमुदी-3073) इति योगविभागात् क्तिनि ह्रस्वः । प्रह्लन्निः । ति च (कौमुदी-3037) चूर्तिः । फुलति ॥चायतेः क्तिनि चिभावो वाच्यः (वार्तिकम्) ॥ अपचितिः ॥सम्पदादिभ्यः क्विप् (वार्तिकम्) ॥ सम्पत् । विपत् ॥ क्तिन्नपीष्यते ॥ सम्पत्तिः । विपत्तिः ॥
Text Unavailable. Please use feedback link below to provide the text if you have.
स्त्रियां क्तिन् - स्त्रियां क्तिन् । घञोऽपवाद इति । यत्तु प्रक्रियाग्रन्थं व्याचक्षाणा आहुः — ॒भाष्ये त्वधिकः कारोऽधिकार॑ इति घञप्युदाह्मत॑ इति, तद्रभसात् । न हि तत्र स्त्रीत्वविशिष्टो भावोऽर्थः, किंतु पुंस्त्वविशिष्ट इति ध्येयम् । अजपौ त्विति । तयोरवकाशः — चयः । लवः । क्तिनोऽकाशः — कृतिः । ह्मतिः । चिनोतिस्तौतिभ्यां तु स्त्रियामुभयप्रसङ्गे परत्वात् क्तिन्नित्यर्थः । [प्रामादिकम् ।स्फायः स्फी निष्ठायाटमिति निष्ठायामेव स्फीभावविधानादिति भावः] । श्रुयजीति । परत्वात्करणाधिकरणयोश्चे॑ति ल्युटि प्राप्ते वचनम् । श्रुतिः -श्रोत्रम् । यजेरिति । यजेः क्तिनिवचिस्वपी॑ति संप्रसारणेव्रश्चभ्रस्जे॑ति षत्वे इष्टिरिति रूपम् । इज्यतेऽनयेति विग्रहःओ । एवमिष्यतेऽनया इष्टिः । स्तूयतेऽनया स्तुतिः । तेन नत्वमिति । कीर्णिरित्यादौरदाभ्या॑मित्यनेन नत्वम् । लूनिरित्यादौ तुल्वादिभ्यः॑ इत्यनेनेति विवेकः । ह्लाद इति ।ह्लादो निष्ठाया॑मित्यत्रेत्यर्थः । चूर्तिरिति ।ति चे॑ति चरफलोरुत्वेर्वोरुपधाया दीर्घः॑ इति दीर्घः । चायतेः । चायृ पूजानिशामनयोः] । क्तिन्नपीति । अस्त्रियामिति प्रतिषेधेन स्त्रियां वासरूपविधेरबाधादिदमुक्तम् ।
लघुसिद्धान्तकौमुदी
स्त्रीलिङ्गे भावे क्तिन् स्यात्। घञोऽपवादः। कृतिः। स्तुतिः। (ॠल्वादिभ्यः क्तिन्निष्ठावद्वाच्यः)। तेन नत्वम्। कीर्णिः। लूनिः। धूनिः। पूनिः। (संपदादिभ्यः क्विप्)। संपत्। विपत्। आपत्। (क्तिन्नपीष्यते)। संपत्तिः। विपत्तिः। आपत्तिः॥
महाभाष्यम्
स्त्रियां क्तिन् (1079) (555 क्तिन्प्रत्ययविधिसूत्रम्।। 3 । 3 । 1 आ.24) (4043 वार्तिकम्।। 1 ।।) - स्त्रिया क्तिन्नाबादिभ्यश्च- (भाष्यम्) स्त्रियां क्तिनित्यत्र आबादिभ्यश्च इति वक्तव्यम्। आप्तिः। राद्धिः। दीप्तिः।। (4044 वार्तिकम्।। 2 ।।) - निष्ठायां वा सेटोऽकारवचनात्सिद्धम्- (भाष्यम्) अथ वा निष्ठायां सेटः अकारो भवतीति वक्तव्यम्।। (आक्षेपभाष्यम्) यदि निष्ठायां सेटोऽकारो भवतीत्युच्यते। स्रंसाध्वंसेति न सिध्यति। स्रस्तिः ध्वस्तिरिति प्राप्नोति। (प्रत्याक्षेपभाष्यम्) किं पुनरिदं परिगणनं त्रय एवाबादयः। आहो स्विदुदाहरणमात्रम्। किं चातः। (प्रत्याक्षेपसमाधानभाष्यम्) यदि परिगणनम्, भेदो भवति। अथोदाहरणमात्रम्, नास्ति भेदः। (समाधानभाष्यम्) स्रस्तिः ध्वस्तिरित्येव भवितव्यम्।। स्त्रियां क्तिन् ।। 94 ।।