Page loading... Please wait.
5|4|14 - णचः स्त्रियामञ्
॥ तस्मै पाणिनये नमः ॥
5|4|14
SK 3216
णचः स्त्रियामञ्  
सूत्रच्छेदः
णचः (पञ्चम्येकवचनम्) , स्त्रियाम् (सप्तम्येकवचनम्) , अञ् (प्रथमैकवचनम्)
अनुवृत्तिः
-
अधिकारः
प्रत्ययः  3|1|1＞ परश्च  3|1|2＞ आद्युदात्तश्च  3|1|3＞ ङ्याप्प्रातिपदिकात्  4|1|1＞ तद्धिताः  4|1|76＞ वा  4|1|82
सम्पूर्णसूत्रम्
णचः स्त्रियाम् अञ्
सूत्रार्थः
णच्-प्रत्ययान्तशब्देभ्यः स्त्रीलिङ्गे नित्यम् अञ्-प्रत्ययः विधीयते ।
"णच्" इति कश्चन कृत्-प्रत्ययः । कर्मव्यतिहारे णच् स्त्रियाम् 3|3|43 इत्यनेन कर्मव्यतिहारे (When exchange of actions is indicated. E.g. two people shouting on each other, two people making fun of each other etc.) स्त्रीलिङ्गे वाच्ये धातोः "णच्" इति प्रत्यय विधीयते । अस्मात् णच्-प्रत्ययात् वर्तमानसूत्रेण "अञ्" प्रत्ययः स्वार्थे विधीयते ।

यथा - "वि + व् + क्रुश्" इत्यस्मात् धातोः स्त्रीलिङ्गे कर्मव्यतिहारे वक्तव्ये कर्मव्यतिहारे णच् स्त्रियाम् 3|3|43 इत्यनेन णच्-प्रत्यये कृते इयम् प्रक्रिया भवति -
व्यवक्रोशति इत्येव =
वि + अव् + क्रुश् + णच् + अञ् [वर्तमानसूत्रेण स्वार्थे अञ्-प्रत्ययः]
→ व्यवक्रुश् + अ + अ [इत्संज्ञालोपः]
→ व्यवक्रोश् + अ + अ [पुगन्तलघूपधस्य च 7|3|86 इति उपधागुणः]
→ व्यावक्रोश् + अ + अ [तद्धितेष्वचामादेः 7|2|117 इति आदिवृद्धिः]
→ व्यावक्रोश् + अ [यस्येति च 6|4|148 इति अकारलोपः]
→ व्यावक्रोश + ङीप् [स्त्रीत्वे विवक्षिते टिड्ढाणञ्... 4|1|15 इति ङीप्]
→ व्यावक्रोश् + ङीप् [यस्येति च 6|4|148 इति अकारलोपः]
→ व्यावक्रोशी

एवमेव -
2. व्यवहसति सा = वि + अव् + हस् + णच् + अञ् → व्यावहासी ।
3. व्यावलिखति सा = वि + अव् + लिख् + णच् + अञ् → व्यावलेखी ।

एतादृशाः शब्दाः अपि सिद्ध्यन्ति ।

ज्ञातव्यम् -

1. वस्तुतः कर्मव्यतिहारे णच् स्त्रियाम् 3|3|43 इत्यनेन णच्-प्रत्ययः स्त्रीलिङ्गे वाच्ये एव विधीयते । अतः अस्मात् स्वार्थे विहितः अञ्-प्रत्ययः अपि स्त्रीलिङ्गे वाच्ये एव भवितुम् अर्हति । एवम् सत्यपि वर्तमानसूत्रे "स्त्रियाम्" इति पुनर्निदेशः कृतः अस्ति । अयम् निर्देशः अस्य ज्ञापकम्, यत् कुत्रचित् स्वार्थिकप्रत्ययानाम् प्रयोगेन लिङ्गपरिवर्तनम् अपि भवितुम् अर्हति । यथा - "चत्वारः वर्णाः तदेव चातुर्वर्णम्", "त्रयाः लोकाः तदेव त्र्यैलोक्यम्", "देव एव देवता", "ह्रस्वा कुटी सा एव कुटीरः" - आदीषु उदाहरणेषु यद्यपि प्रत्ययः स्वार्थे विधीयते, तथापि तद्धितान्तशब्दस्य लिङ्गम् प्रकृत्याः लिङ्गात् भिन्नम् विद्यते । अस्य ज्ञापकार्थम् एव वर्तमानसूत्रे "स्त्रियाम्" इति निर्देशः क्रियते ।

2. यद्यपि इदम् सूत्रम् समर्थानाम् प्रथमात् वा 4|1|82 इत्यत्र निर्दिष्टायाम् महाविभाषायाम् पाठितम् अस्ति, तथापि अत्र विकल्पः न विधीयते । भाष्ये अस्मिन् सन्दर्भे उच्यते - "आमादयः प्राङ्मयटः नित्याः" । इत्युक्ते, किमेत्तिङव्ययघादाम्वद्रव्यप्रकर्षे 5|4|11 इत्यस्मात् आरभ्य एकस्य सकृच्च 5|4|19 इतिपर्यन्तम् विहिताः सर्वे प्रत्ययाः नित्याः एव भवन्ति । इत्युक्ते, "व्यवक्रोशति सा" इत्यस्मिन् अर्थे "व्यावक्रोशी" इत्येव शब्दः प्रयोक्तव्यः । केवलम् "णच्" प्रत्ययं कृत्वा रूपम् अत्र न प्रयोक्तव्यम् - इति आशयः ।
One-line meaning in English
Will be updated soon.
काशिकावृत्तिः
कर्मव्यतिहारे णच् स्त्रियाम् 3|3|43। इति णच् विहितः, तदन्तात् स्वार्थे अञ् प्रत्ययो भवति स्त्रियां विषये। व्यावक्रोशी। व्यावहासी वर्तते। स्त्रीग्रहणं किमर्थम्, यावता णच् स्त्रियाम् एव विहितः, ततः स्वार्थिकस् तत्र एव भविष्यति? एवं तर्ह्येतज् ज्ञापयति स्वार्थिकाः प्रत्यया प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिवर्तन्ते ऽपि इति। तेन गुडकल्पा द्राक्षा, तैलकल्पा प्रसन्ना, देव एव देवता इत्येवम् आदि उपपन्नं भवति।
`व्यावक्रोशी` इति। `क्रश आह्वाने` (धा। पा। 856) इत्यस्माण्णच, लघूपधगुणः, णजन्तादञ्। स च कृदग्रहणपरिभाषया (व्या। प। 126) सगतिकाद्बवति। तेन सगतिकमेवेह प्रतिपदिकसंज्ञां प्रतिपद्यते, न कर्मव्यतिहार इति प्रतिषेधादेव वृद्धिप्रतिषेधयोरादिवृद्धिरेव भवति। `टिङ्ढाणञ्` 4|1|15 इति ङीप्। `व्यावहासी` इति। `अत उपदायाः` 7|2|116 इति वृद्धिः। `ततः` इति। णजन्तादिति यावत्। `स्वार्थिकाः प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यनुवत्र्तन्ते (जै।प।वृ। 95) इति कृत्वा। `एवं तर्हि` इत्यादिना स्त्रीग्रहणं ज्ञापकं दर्शयति। `तेन` इत्यादिना ज्ञापकस्य प्रयोजनम्। `अतिवर्तन्तेऽपि` इति। व्यभिचरन्त्यपीत्यर्थः। अपिशब्दादनुवत्र्तन्तेऽणीति। यदि स्वार्थिकानां प्रकृतितो लिङ्गवचनानुवृत्तिव्यभिचारो ज्ञाप्यते, ततो गुडादिभ्यः पुंलिङ्गाद्यनुगतेभ्यश्च स्वार्थे कल्पबादयो भवति, तेषां पुंल्लिङ्गवचनं च तदैव भवेत्? ततश्च गुडकल्पा द्रक्षेत्येवमादि नोपपद्यते। तस्मस्तु ज्ञापिते लिङ्गान्तरञ्च भवतीति। तेन सर्वमेतदुपपन्नं भवति। आदिशब्देनापि तैलकल्पा, चातुर्वण्र्यम्, त्रैलोक्यमित्येवमादीनां ग्रहणम्॥
व्यावक्रोशीति। व्यवपूर्वात्क्रुशेर्णच्, ठ्कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणम्ऽ णजन्तेऽनुप्रवेशात्समुदायादञ्, तस्याङ्गत्वादादिवृद्धिः। ठ्न य्वाभ्यां पदान्ताभ्याम्ऽ इत्येष विधिर्न भवति; ठ्न कर्मव्यति हारेऽ इति निषेधात्। तत इति। णचः, णजन्तादित्यर्थः। स्वार्तिकस्तत्रैव भविष्यतीति। ठ्स्वार्थिकाः प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यनुवर्तन्तेऽ इति कृत्वा। अतिवर्तन्तेऽपीति। व्यभिचरन्त्यपीत्यर्थः। अपिशब्दादनुवर्तन्तेऽपि, अनुवृत्तिस्तु ठ्कासूगोणीभ्यां ष्ठरच्ऽ इति षित्करणान्ङीषर्थादवसीयते। एकान्ततो निवृते हि षकारोऽर्थको भवेत्, तेनेत्यादिना ज्ञापनस्य प्रयोजनं दर्शयति। प्रसन्नाउसुराविशेषः। देवतेति। देवशब्दात्पुंल्लिङ्गादेव तल् ॥
सिद्धान्तकौमुदी
Text Unavailable. Please use feedback link below to provide the text if you have.
Text Unavailable. Please use feedback link below to provide the text if you have.
णचः स्त्रियामञ् - णचः स्त्रि । अनेन णजिति चकारोऽत्र विशेषणार्थं इति ध्वनितम् । स्त्रियां किम् । व्यतिपाको वर्तते ।
लघुसिद्धान्तकौमुदी
-
महाभाष्यम्
णचः स्त्रियामञ्ञ् (2291) (अञ्ञोऽधिकरणम्) (स्त्रीग्रहणस्य ज्ञापकत्वोपपादकभाष्यम्) स्त्रीग्रहणं किमर्थम्, न स्वार्थिकोऽयम्? स्वार्थिकाश्च प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यनुवर्तन्ते। एवं तर्हि सिद्धे सति यत् स्त्रीग्रहणं करोति तज्ज्ञापयत्याचार्यः ‐ स्वार्थिका अतिवर्तन्तेऽपि लिङ्गवचनानीति। किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम्? गुडकल्पा द्राक्षा, तैलकल्पा प्रसन्ना, पयस्कल्पा यवागूरित्येतत्सिद्धं भवति।।