सूत्रार्थः

सिच्-प्रत्ययात् परस्य, अभ्यस्तात् परस्य, तथा विद्-धातुभ्यः परस्य ङित्-लकारस्य झि-प्रत्ययस्य जुस्-आदेशः भवति ।

सिच्-प्रत्ययात् परस्य, अभ्यस्तात् परस्य, तथा विद्-धातुभ्यः परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । क्रमेण पश्यामः -

1. लुङ्लकारस्य विषये धातोः च्लि लुङि 3|1|43 इत्यनेन "च्लि" विकरणप्रत्ययः भवति । अस्य औत्सर्गिकरूपेण च्लेः सिच् 3|1|44 इति सिच्-आदेशः विधीयते । अस्मात् परस्य परस्मैपदस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः भवति । यथा, कृ-धातोः लुङ्लकारस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य प्रक्रिया इयम् -
कृ + लुङ् [लुङ् 3|2|110 इति लुङ्]
कृ + च्लि + ल् [च्लि लुङि 3|1|43 इति लुङ्लकारस्य प्रत्यये परे लकारविकरणम् "च्लि"]
→ कृ + सिच् + ल् [च्लेः सिच् 3|1|44 इति च्ले-इत्यस्य सिच्-आदेशः ।
→ कृ + स् + ल् [चकारस्य इत्संज्ञा, लोपः । इकारः उच्चारणार्थः ।]
→ अट् + कृ + स् + ल् [लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः 6|4|71 इति अडागमः]
→ अ + कृ + स् + झि [तिप्तस्झि... 3|4|78 इति प्रथमपुरुष-बहुवचनस्य विवक्षायाम् परस्मैपदिभ्यः धातुभ्यः झि-प्रत्ययः]
→ अ + कृ + स् + जुस् [सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति सिच्-प्रत्ययात् परस्य झि-प्रत्ययस्य जुस्-आदेशः]
→ अ + कार् + स् उस् [सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु 7|2|1 इत्यनेन सिच्-प्रत्यये परे इगन्तस्य अङ्गस्य वृद्धिः । ऋकारस्य वृद्धिः रपरः आकारः ।]
→ अकार्षुः [विसर्गनिर्माणम्, आदेशप्रत्यययोः 8|3|59 इति षत्वम्]

2. अभ्यस्त-संज्ञकात् परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । यथा - दा-धातोः परस्मैपदस्य लङ्लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य रूपम् -
दा + लङ् [अनद्यतने लङ् 3|2|111 इति लङ्]
→ अट् + दा + लङ् [लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः 6|4|71 इति अडागमः]
→ अ + दा + झि [तिप्तस्.. 3|4|78 इति प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययः]
→ अ + दा + शप् + झि [कर्तरि शप् 3|1|68 इति शप्]
→ अ + दा + झि [जुहोत्यादिभ्यः श्लुः [2।4।75]] इति शपः श्लुः (लोपः) ]
→ अ + दा + दा + झि [श्लौ 6|1|10 इति द्वित्वम्]
→ अ + द + दा + झि [ह्रस्वः 7|4|59 इति अभ्यासस्य ह्रस्वः]
→ अ + द + दा + जुस् [अदभ्यस्तात् 7|1|4 इति अभ्यस्तात् परस्य झि-इत्यस्य अत्-आदेशे प्राप्ते अपवादत्वेन सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति झि-इत्यस्य जुस्-आदेशः]
→ अ + द + द् + उस् [श्नाभ्यस्तयोरातः6|4|112 इति आकारलोपः]
→ अददुः

3. विद्-धातोः परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । यथा, विद्-धातोः विधिलिङ्-लकारस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य रूपम् -
विद् + लिङ् [विधिनिमन्त्रणा... 3|3|161 इति लङ्]
→ विद् + झि [तिप्तस्.. 3|4|78 इति प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययः]
→ विद् + शप् + झि [कर्तरि शप् 3|1|68 इति शप्]
→ विद् + झि [अदिप्रभृतिभ्यः शपः [2।4।72]] इति शपः श्लुः (लोपः) ]
→ विद् + जुस् [ सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति झि-इत्यस्य जुस्-आदेशः]
→ विदुः [श्नाभ्यस्तयोरातः6|4|112 इति आकारलोपः]

One-line meaning in English

The झि-प्रत्यय of a ङित्-लकार that follows सिच्, अभ्यस्त or the verb root विद् is converted to जुस्.

काशिकावृत्तिः

सिद्धान्तकौमुदी

सिचोऽभ्यास्ताद्विदेश्च परस्य ङित्संबन्धिनो झेर्जुस् स्यात् । इति प्राप्ते ॥

लघुसिद्धान्तकौमुदी

सिचोऽभ्यस्ताद्विदेश्च परस्य ङित्संबन्धिनो झेर्जुस्। आतिषुः। आतीः। आतिष्टम्। आतिष्ट। आतिषम्। आतिष्व। आतिष्म। आतिष्यत्॥ षिध गत्याम्॥ 3॥

महाभाष्यम्