सिजभ्यस्तविदिभ्यः च
🔊
सूत्रच्छेद:
सिच्-अभ्यस्त-विदिभ्य: - पञ्चमीबहुवचनम् , च - अव्ययम्
अनुवृत्ति:
सम्पूर्णसूत्रम्
सिच्-अभ्यस्त-विदिभ्य: ङित: झे: जुस्
सूत्रार्थ:
सिच्-प्रत्ययात् परस्य, अभ्यस्तात् परस्य, तथा विद्-धातुभ्यः परस्य ङित्-लकारस्य झि-प्रत्ययस्य जुस्-आदेशः भवति ।
सिच्-प्रत्ययात् परस्य, अभ्यस्तात् परस्य, तथा विद्-धातुभ्यः परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । क्रमेण पश्यामः -
1. लुङ्लकारस्य विषये धातोः च्लि लुङि 3|1|43 इत्यनेन "च्लि" विकरणप्रत्ययः भवति । अस्य औत्सर्गिकरूपेण च्लेः सिच् 3|1|44 इति सिच्-आदेशः विधीयते । अस्मात् परस्य परस्मैपदस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः भवति । यथा, कृ-धातोः लुङ्लकारस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य प्रक्रिया इयम् -
कृ + लुङ् [लुङ् 3|2|110 इति लुङ्]
कृ + च्लि + ल् [च्लि लुङि 3|1|43 इति लुङ्लकारस्य प्रत्यये परे लकारविकरणम् "च्लि"]
→ कृ + सिच् + ल् [च्लेः सिच् 3|1|44 इति च्ले-इत्यस्य सिच्-आदेशः ।
→ कृ + स् + ल् [चकारस्य इत्संज्ञा, लोपः । इकारः उच्चारणार्थः ।]
→ अट् + कृ + स् + ल् [लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः 6|4|71 इति अडागमः]
→ अ + कृ + स् + झि [तिप्तस्झि... 3|4|78 इति प्रथमपुरुष-बहुवचनस्य विवक्षायाम् परस्मैपदिभ्यः धातुभ्यः झि-प्रत्ययः]
→ अ + कृ + स् + जुस् [सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति सिच्-प्रत्ययात् परस्य झि-प्रत्ययस्य जुस्-आदेशः]
→ अ + कार् + स् उस् [सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु 7|2|1 इत्यनेन सिच्-प्रत्यये परे इगन्तस्य अङ्गस्य वृद्धिः । ऋकारस्य वृद्धिः रपरः आकारः ।]
→ अकार्षुः [विसर्गनिर्माणम्, आदेशप्रत्यययोः 8|3|59 इति षत्वम्]
2. अभ्यस्त-संज्ञकात् परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । यथा - दा-धातोः परस्मैपदस्य लङ्लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य रूपम् -
दा + लङ् [अनद्यतने लङ् 3|2|111 इति लङ्]
→ अट् + दा + लङ् [लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः 6|4|71 इति अडागमः]
→ अ + दा + झि [तिप्तस्.. 3|4|78 इति प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययः]
→ अ + दा + शप् + झि [कर्तरि शप् 3|1|68 इति शप्]
→ अ + दा + झि [जुहोत्यादिभ्यः श्लुः [2।4।75]] इति शपः श्लुः (लोपः) ]
→ अ + दा + दा + झि [श्लौ 6|1|10 इति द्वित्वम्]
→ अ + द + दा + झि [ह्रस्वः 7|4|59 इति अभ्यासस्य ह्रस्वः]
→ अ + द + दा + जुस् [अदभ्यस्तात् 7|1|4 इति अभ्यस्तात् परस्य झि-इत्यस्य अत्-आदेशे प्राप्ते अपवादत्वेन सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति झि-इत्यस्य जुस्-आदेशः]
→ अ + द + द् + उस् [श्नाभ्यस्तयोरातः6|4|112 इति आकारलोपः]
→ अददुः
3. विद्-धातोः परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । यथा, विद्-धातोः विधिलिङ्-लकारस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य रूपम् -
विद् + लिङ् [विधिनिमन्त्रणा... 3|3|161 इति लङ्]
→ विद् + झि [तिप्तस्.. 3|4|78 इति प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययः]
→ विद् + शप् + झि [कर्तरि शप् 3|1|68 इति शप्]
→ विद् + झि [अदिप्रभृतिभ्यः शपः [2।4।72]] इति शपः श्लुः (लोपः) ]
→ विद् + जुस् [ सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति झि-इत्यस्य जुस्-आदेशः]
→ विदुः [श्नाभ्यस्तयोरातः6|4|112 इति आकारलोपः]
1. लुङ्लकारस्य विषये धातोः च्लि लुङि 3|1|43 इत्यनेन "च्लि" विकरणप्रत्ययः भवति । अस्य औत्सर्गिकरूपेण च्लेः सिच् 3|1|44 इति सिच्-आदेशः विधीयते । अस्मात् परस्य परस्मैपदस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः भवति । यथा, कृ-धातोः लुङ्लकारस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य प्रक्रिया इयम् -
कृ + लुङ् [लुङ् 3|2|110 इति लुङ्]
कृ + च्लि + ल् [च्लि लुङि 3|1|43 इति लुङ्लकारस्य प्रत्यये परे लकारविकरणम् "च्लि"]
→ कृ + सिच् + ल् [च्लेः सिच् 3|1|44 इति च्ले-इत्यस्य सिच्-आदेशः ।
→ कृ + स् + ल् [चकारस्य इत्संज्ञा, लोपः । इकारः उच्चारणार्थः ।]
→ अट् + कृ + स् + ल् [लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः 6|4|71 इति अडागमः]
→ अ + कृ + स् + झि [तिप्तस्झि... 3|4|78 इति प्रथमपुरुष-बहुवचनस्य विवक्षायाम् परस्मैपदिभ्यः धातुभ्यः झि-प्रत्ययः]
→ अ + कृ + स् + जुस् [सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति सिच्-प्रत्ययात् परस्य झि-प्रत्ययस्य जुस्-आदेशः]
→ अ + कार् + स् उस् [सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु 7|2|1 इत्यनेन सिच्-प्रत्यये परे इगन्तस्य अङ्गस्य वृद्धिः । ऋकारस्य वृद्धिः रपरः आकारः ।]
→ अकार्षुः [विसर्गनिर्माणम्, आदेशप्रत्यययोः 8|3|59 इति षत्वम्]
2. अभ्यस्त-संज्ञकात् परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । यथा - दा-धातोः परस्मैपदस्य लङ्लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनस्य रूपम् -
दा + लङ् [अनद्यतने लङ् 3|2|111 इति लङ्]
→ अट् + दा + लङ् [लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः 6|4|71 इति अडागमः]
→ अ + दा + झि [तिप्तस्.. 3|4|78 इति प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययः]
→ अ + दा + शप् + झि [कर्तरि शप् 3|1|68 इति शप्]
→ अ + दा + झि [जुहोत्यादिभ्यः श्लुः [2।4।75]] इति शपः श्लुः (लोपः) ]
→ अ + दा + दा + झि [श्लौ 6|1|10 इति द्वित्वम्]
→ अ + द + दा + झि [ह्रस्वः 7|4|59 इति अभ्यासस्य ह्रस्वः]
→ अ + द + दा + जुस् [अदभ्यस्तात् 7|1|4 इति अभ्यस्तात् परस्य झि-इत्यस्य अत्-आदेशे प्राप्ते अपवादत्वेन सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति झि-इत्यस्य जुस्-आदेशः]
→ अ + द + द् + उस् [श्नाभ्यस्तयोरातः6|4|112 इति आकारलोपः]
→ अददुः
3. विद्-धातोः परस्य ङित्-लकारस्य परस्मैपदस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य झि-प्रत्ययस्य अनेन सूत्रेण जुस्-आदेशः विधीयते । यथा, विद्-धातोः विधिलिङ्-लकारस्य प्रथमपुरुषबहुवचनस्य रूपम् -
विद् + लिङ् [विधिनिमन्त्रणा... 3|3|161 इति लङ्]
→ विद् + झि [तिप्तस्.. 3|4|78 इति प्रथमपुरुषैकवचनस्य झि-प्रत्ययः]
→ विद् + शप् + झि [कर्तरि शप् 3|1|68 इति शप्]
→ विद् + झि [अदिप्रभृतिभ्यः शपः [2।4।72]] इति शपः श्लुः (लोपः) ]
→ विद् + जुस् [ सिजभ्यस्तविदिभ्यः च 3|4|109 इति झि-इत्यस्य जुस्-आदेशः]
→ विदुः [श्नाभ्यस्तयोरातः6|4|112 इति आकारलोपः]
One-line meaning in English
The झि-प्रत्यय of a ङित्-लकार that follows सिच्, अभ्यस्त or the verb root विद् is converted to जुस्.
काशिकावृत्तिः
अलिङर्थः आरम्भः। सिचः परस्य, अभ्यस्तसंज्ञकेभ्यो, वेत्तेश्च उत्तरस्य झेर् जुस्, आदेशो भवति। अभ्यस्तविदिग्रहणम् असिजर्थम्। ङित इति च अनुवर्तते। सिचस्तावत् अकार्षुः। अहार्षुः। अभस्तात् अबिभयुः। अजिह्रयुः। अजागरुः। विदेः अविदुः।
`वेत्तेश्च` इति निर्देशेन लुग्विकरणस्यैवेह ग्रहणमिति दर्शयति। तस्यैव हि झिरनन्तरः सम्भवति,नान्येषां विदीनाम्। विकरणैव्र्यवधानात्। सत्ताविचारणार्थयोरात्मनेपदित्वात् झेरसम्भव एव, तस्माल्लुग्विकरणस्यैव ग्रहणं युक्तम्। `अभ्यस्तविदिग्रहणमसिजर्थम्` इति। यद्यभ्यस्तविदिग्रहणमसिजर्थम्, एवं सति लडादिसम्बन्धिनोऽपि झेः प्राप्नोतीत्यत आह--- `ङित इति चानुवत्र्तते` इति। तेन ङिल्लकारसम्बन्धिन एव झेर्जुस् भविष्यति, नान्येषामित्यभिप्राय-। `अबिभयुः, अजिह्ययुः` इति। `ञि भीभये` (धातुपाठः-1084), `ह्यी लज्जायाम्` (धातुपाठः-1085), `जुजि च` 7|3|83 इति गुणः, जुहोत्यादिभ्यः शपः श्लुः, `श्लौ` 6|1|10 इति द्विर्वचनम्। `अजागरुः` इति। अदादित्वाच्छपो लुक्; जागर्तेः `जक्षित्यादय षट्` 6|1|6 इत्यभ्यस्तसंज्ञा॥
सताविचारणार्थयोर्विदोरात्मनेपदित्वादसम्भव एव झेः, लाभार्थस्यापि विकरणेन व्यवधानादनन्तरस्य झेरसम्भवः, तस्माल्लुग्विकरणस्यैव विदेर्ग्रहणमित्याह---वेतेश्चेति । अभ्यस्तविदिग्रहणमसिजर्थमिति । न चैवं लोडादिष्वपि प्रसङ्ग इत्याह---ङ्ति इति चानुवर्तत इति ॥
सिद्धान्तकौमुदी
सिचोऽभ्यास्ताद्विदेश्च परस्य ङित्संबन्धिनो झेर्जुस् स्यात् । इति प्राप्ते ॥
सिजभ्यस्तविदिभ्यः च - सिजभ्यस्तविदि ।झेर्ज॑सिति सूत्रमनुवर्तते । "नित्यं ङित" इत्यतो ङित इति च । तदाह — सिचोऽभ्यस्तादित्यादिना । इति प्राप्त इति ।लिङो झेर्जुसी॑ति शेषः ।
Text Unavailable. If you can help fixing this issue by providing this text, please let us know using the feedback link at the bottom of this page. Thank you!
लघुसिद्धान्तकौमुदी
सिचोऽभ्यस्ताद्विदेश्च परस्य ङित्संबन्धिनो झेर्जुस्। आतिषुः। आतीः। आतिष्टम्। आतिष्ट। आतिषम्। आतिष्व। आतिष्म। आतिष्यत्॥ षिध गत्याम्॥ 3॥
महाभाष्यम्
Text Unavailable. If you can help in fixing this issue by providing this text, please let us know using the feedback link at the bottom of this page. Thank you!