सुप्तिङन्तं पदम्
सूत्रच्छेद:
सुप्-तिङ्-अन्तम् - प्रथमैकवचनम् , पदम् - प्रथमैकवचनम्
अनुवृत्ति:
-
अधिकार:
आकडारात् एका संज्ञा [1|4|1]
सम्पूर्णसूत्रम्
सुप्-तिङ्-अन्तम् पदम्
सूत्रार्थ:
सुप्-प्रत्ययान्तशब्दाः तिङ्-प्रत्ययान्तशब्दाः च पदसंज्ञकाः भवन्ति ।
यः शब्दः सुप्-प्रत्ययान्तः अस्ति तिङ्-प्रत्ययान्तः वा अस्ति, तस्य अनेन सूत्रेण "पद"संज्ञा भवति ।
स्वौजस्... 4|1|2 अनेन सूत्रेण एकविंशतिः सुप्-प्रत्ययाः उच्यन्ते । एते प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्ति । यथा - राम (प्रातिपदिकम्) + सुँ (सुप्-प्रत्ययः) = रामः (पदम्) ।
तिप्तस्झि... 3|4|78 अनेन सूत्रेण अष्टादश तिङ्-प्रत्ययाः उच्यन्ते । एते प्रत्ययाः धातुभ्यः आगच्छन्ति । यथा - अस् (धातुः) + ति (तिङ्-प्रत्ययः) = अस्ति (पदम्) ।
इति कश्चन सिद्धान्तः अस्ति । "वाक्ये प्रत्येकः शब्दः पदम् एव भवेत् " - इत्यर्थः । अतः केवल-प्रातिपदकस्य केवल-धातोः वा वाक्ये प्रयोगः भवितुम् न अर्हति । प्रथमम् तस्मात् पदस्य निर्माणं कृत्वा अनन्तरम् एव तस्य वाक्ये प्रयोगः करणीयः ।
"पद" संज्ञां स्वीकृत्य पदस्य 8|2|16 तथा पदात् 8|2|17 एतौ अधिकारौ उक्तौ स्तः । अन्यत्रापि पदान्तात् वा 6|1|76, पदान्तस्य 8|4|37 एतादृशेषु सूत्रेषु पदसंज्ञायाः प्रयोगः कृतः दृश्यते ।
स्वौजस्... 4|1|2 अनेन सूत्रेण एकविंशतिः सुप्-प्रत्ययाः उच्यन्ते । एते प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्ति । यथा - राम (प्रातिपदिकम्) + सुँ (सुप्-प्रत्ययः) = रामः (पदम्) ।
तिप्तस्झि... 3|4|78 अनेन सूत्रेण अष्टादश तिङ्-प्रत्ययाः उच्यन्ते । एते प्रत्ययाः धातुभ्यः आगच्छन्ति । यथा - अस् (धातुः) + ति (तिङ्-प्रत्ययः) = अस्ति (पदम्) ।
इति कश्चन सिद्धान्तः अस्ति । "वाक्ये प्रत्येकः शब्दः पदम् एव भवेत् " - इत्यर्थः । अतः केवल-प्रातिपदकस्य केवल-धातोः वा वाक्ये प्रयोगः भवितुम् न अर्हति । प्रथमम् तस्मात् पदस्य निर्माणं कृत्वा अनन्तरम् एव तस्य वाक्ये प्रयोगः करणीयः ।
"पद" संज्ञां स्वीकृत्य पदस्य 8|2|16 तथा पदात् 8|2|17 एतौ अधिकारौ उक्तौ स्तः । अन्यत्रापि पदान्तात् वा 6|1|76, पदान्तस्य 8|4|37 एतादृशेषु सूत्रेषु पदसंज्ञायाः प्रयोगः कृतः दृश्यते ।
One-line meaning in English
Any word ending in a सुप् प्रत्यय or a तिङ् प्रत्यय is called a पद.
काशिकावृत्तिः
सुप् तिङिति प्रत्याहारगरहणम्। सुबन्तं तिङन्तं च शब्दरूपं पदसंज्ञं भवति। ब्राह्मणाः पथनित्। पदसंज्ञायाम् अन्तग्रहणम् अन्यत्र संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधेः प्रतिषेधार्थम्। गौरी ब्राह्मणितरा। पदप्रदेशाः पदस्य 8|1|13, पदात् 8|1|17 इत्येवम् आदयः।
`सुप् तिङिति प्रत्याहारग्रहणम्` इति। युक्तं हि तिङिति प्रत्याहारग्रहणम्, अन्यस्य तिङशब्दस्याभावात्; कथं सुबिति प्रत्याहारग्रहणम्, सप्तमीबहुवचनस्य विद्यमानत्वात् तस्य ग्रहणं कस्मान्न भवतीति? नैष दोषः; ` न ङिसम्बुद्ध्योः` 8|2|8 इति प्रतिषेधात्। सप्तमीबहुवचनस्य सुपो ग्रहणे ङिसम्बुद्ध्योः पदत्वाभावान्नलोपस्य प्राप्तिरेव नास्तीति प्रतिषेधोऽर्थकः स्यात्। `ब्राआहृणाः` इति। पदत्वे च सति `ससजुषो रुः` 8|2|66 , `खरवसानयोर्विसर्जनीयः` 8|3|15 । `पठन्ति` इति। अत्र पदत्वे सति `तिङङतिङः` 8|1|28 इति निघातः।ननु च`प्रत्ययग्रहणे यस्मात् स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य` (पु प 24) इत्यनेन `येन विधिस्तदन्तस्य` 1|1|71 इत्यनेन वाऽन्तरेणाप्यन्तग्रहणं तदन्तस्यैव संज्ञा भविष्यति, तत्किमर्थमन्तग्रहणमित्यत आह-- `पदसंज्ञायाम्` इत्यादि। यदीहान्तग्रहणेनाप्यन्यत्र संज्ञाविधौ तदन्तविधिर्नास्तीत्येषोऽर्थो न ज्ञाप्यते, तदा `तरप्तमपौ घः` 1|1|21 इत्यत्र तरबन्तस्य घसंज्ञा स्यात्, न प्रत्ययमात्रस्य। तस्मादत्रास्मिन्नर्थेऽन्तग्रहणेन ज्ञाप्यते-- अन्यत्र संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधिनिषेधो यथा स्यादित्येवमर्थमन्तग्रहणम्। तेन तरप्तमपोरेव घसंज्ञा भवति, न तु तदन्तस्य। `गौरीब्राआहृणितरा` इति।अत्र गौरीशब्दस्य तरबन्ते ब्राआहृणितराशब्दे परतः `घरूपकल्प` 6|3|42 इत्यादिना ह्यस्वो न भवति; तरबन्तस्याघसंज्ञकत्वात्। प्रत्ययमात्रस्य घसंज्ञायां तत्र परतो ब्राआहृणीशब्दस्य ह्यस्वो भवत्येव॥
सुप्तिङिति प्रत्याहारग्रहणमिति। सुबिति सप्तमीबहुवचनस्य ग्रहणं न भवति; यदि स्यात्, ङिसंबुद्ध्योः पदत्वाभावादेव नलोपस्याप्रसङ्गात् ठ्न ङिसंबुद्ध्योःऽ इति प्रतिषेधोऽनर्थकः स्यादिति भावः। सप्तमीबहुवचनस्य च पकारेण प्रत्याहारो न कपः पकारेण; तस्याहारस्तदा स्वरविधावपि तथैवेति सुप्त्वादेव स्वरसिद्धेः पित्वमनर्थकमेव स्यात्। यदि च सुब्ग्रहणेषु कपः पकारेण प्रत्याहारोऽभिमतः स्यात् ठ्सुप्यसर्वनामस्थानेऽ इत्येव ब्रूयात्, ठ्स्वादिषुऽ इति गुरुनिर्देशोऽनर्थकः स्यात्। ब्राह्मणा इति। पदत्वाद्रुत्वविशर्जनीयौ। ननु यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादीत्यनुवृतस्य सुप्तिङ्भ्यां विशेषणादेव तदन्तस्य ग्रहणं सिद्धम्, नार्थोऽन्तग्रहणेन, तत्राह-पदसंज्ञायामिति। इहासत्यन्तग्रहणे सुप्तिङमेव संज्ञा स्यात्, ततश्चाग्निष्वित्यादौ ठ्सात्पदाद्योःऽ इति षत्वनिषेधः स्यादित्याशङ्ग्य क्रियमाणमन्तग्रहणमुक्तस्यार्थस्य ज्ञापकं संपद्यते। गौरीब्राह्मणितरेति। तरबन्तस्य घसंज्ञायां सत्यां तत्रोतरपदे परतो गौरीशब्दस्य पुंवद्भावं बाधित्वा परत्वाद् ह्रस्वत्वं स्यात्। तरपि तु परतो ब्राह्मणीशब्दस्य न स्यात्; ततश्च गौरीब्राह्मणतरेति स्याद्, गौरब्राह्मणितरेति चेष्यते। वृतौ तु समासप्रदर्शनपरं वाक्यमुपातम्, न त्वेतत्कार्योदाहरणम्। गौरब्राह्मणितरेति समासे रूपम्॥
सिद्धान्तकौमुदी
सुबन्तं तिङन्तं च पदसंज्ञं स्यात् ॥
सुप्तिङन्तं पदम्। सुबिति स्वौजसमौङिति सूत्रे `सु` इत्यारभ्या सुपः पकारेण प्रत्याहारो न तु सप्तमीबहुवचनस्यैवाऽत्र ग्रहणं, व्याख्यानात्। सुप्च तिङ् च सुप्तिङौ, तौ अन्ते यस्य तत् सुप्तिङन्तम्। शब्दरूपमिति शब्दशास्त्रप्रस्तावाल्लभ्यते। अन्तशब्दश्च प्रत्येकं सम्बध्यते। तदाह--सुबन्तमिति।
सुप्तिङ्न्तं पदम्। अत्राऽन्तग्रहणं `अन्यत्र संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहणं नास्ती`ति ज्ञापनार्थम्। तेन `ईदूदेद्द्विवचनं प्रगृह्य`मिति न द्विवचनान्तस्य प्रगृह्यत्वम्। अन्यथा कुमार्गोरगारं कुमार्यगारमित्यत्र प्रकृतिभावः स्यात्। कथं तर्हि प्रातिपदिकसंज्ञायां कृतद्धिताभ्यां तदन्तग्रहणमिति चेत् ?; अत्राहुः -`कुत्तद्धिते`ति सूत्रेर्ञर्थवह्रहणमनुवर्तते तत्सामर्थ्यात्तदन्तग्रहणमिति।
लघुसिद्धान्तकौमुदी
सुबन्तं तिङन्तं च पदसंज्ञं स्यात् ।
महाभाष्यम्
सुप्तिङन्तं पदम् (254) अन्तग्रहणं किमर्थम्। न सुप्तिङ्पदमित्येवोच्येत ? केनेदानीं तदन्तानां भविष्यति ? तदन्तविधिना । अत उत्तरं पठति ‐ पदसंज्ञायामन्तग्रहणमन्यत्र संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधिप्रतिषेधार्थम् ।। 1 ।। पदसंज्ञायामन्तग्रहणं क्रियते ज्ञापकार्थम् । किं ज्ञाप्यम् ? एतज्ज्ञापयत्याचार्योऽन्यत्र संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणं तदन्तविधिर्न भवति इति । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ?तरप्तमपौ घः 1|1|22 तरप्तमबन्तस्य घसंज्ञा न भवति । किं च स्यात् ? कुमारी गौरितरा । घादिषु नद्या ह्रस्वो भवतीति ह्रस्वत्वं प्रसज्येत । यद्येतज्ज्ञाप्यते सनाद्यन्ता धातवः 3|1|32 इत्यन्तग्रहणं कर्तव्यम् । कृत्तद्धितसमासाश्च 1|2|46 अन्तग्रहणं कर्तव्यम् । इदं तृतीयं ज्ञापकार्थम् ।। द्वे तावत्क्रियेते न्यास एव । यदप्युच्यते ‐ कृत्तद्धितसमासाश्चेत्यन्तग्रहणं कर्तव्यमिति । न कर्तव्यम् । अर्थवदिति वर्तते। कृत्तद्धितान्तं चैवार्थवन्न केवलाः कृतस्तद्धिता वा ।। 14 ।।