अकर्मकाच्च
सूत्रच्छेद:
अकर्मकात् - पञ्चम्येकवचनम् , च - अव्ययम्
अनुवृत्ति:
अधिकार:
-
सम्पूर्णसूत्रम्
अकर्मकात् उपात् स्थ: आत्मनेपदम्
सूत्रार्थ:
अकर्मकेषु प्रयोगेषु उप + स्था धातुः आत्मनेपदी ज्ञातव्यः ।
"उप + स्था" अस्य अकर्मकप्रयोगे आत्मनेपदं भवति । यथा - यावद् ओदनम्, तावत् सः उपतिष्ठते ("यावत् अन्नम् लभते, तावत् सः समीपे आगच्छति" इत्यर्थः) ।
यदि अयं धातुः सकर्मक-अर्थे प्रयुज्यते, तर्हि परस्मैपदम् भवेत् । यथा - सः भोजनकाले राजानम् उपतिष्ठति । "राज्ञः समीपे गच्छति" इत्यर्थः ।
यदि अयं धातुः सकर्मक-अर्थे प्रयुज्यते, तर्हि परस्मैपदम् भवेत् । यथा - सः भोजनकाले राजानम् उपतिष्ठति । "राज्ञः समीपे गच्छति" इत्यर्थः ।
One-line meaning in English
The verb उप + स्था when used in the अकर्मक context is आत्मनेपदी.
काशिकावृत्तिः
उपातिति वर्तते। उपपूर्वात् तिष्ठतेरकर्मकातकर्मकक्रियावचनादात्मनेपदं भवति। यावद् भुक्तम् उपतिष्ठते। यावदोदनुम् उपतिष्ठते। भुक्तम् इति भावे क्तप्रत्ययः। भोजने भोजने सन्निधीयते इत्यर्थः। अकर्मकातिति किम्? राजानम् उपतिष्ठति।
`अकर्मकात्` इति। नास्य कर्मास्तीति बहुव्रीहिः। `डुकृञ् करणे`(धातुपाठः-1472), `अन्यभ्योऽपि दृश्यन्ते` 3|2|75 इति मनिन्, धातोर्गुणः, `शेषाद्विभाषा` 5|4|154 इति कप्। ननु धातोः क्रियावचनादकर्मकत्वं न सम्भवतीति तस्मादयुक्तमकर्मकादिति विशेषणम्, व्यवच्छेद्याभावादित्यत आह-- `अकर्मकक्रियावचनात्िति। अकर्मिका चासौ क्रिया चेत्यकर्मकक्रिया, तस्या वचनो यः, तां वक्ति सोऽकर्मकक्रियावचनः। एतेनार्थद्वारकं विशेषणमिदं दर्शयति-- अकर्मको यो धात्वर्थस्तसत्साहचर्यादभिधेयधर्मस्याभिधान उपचारात् धातुरकर्मक इति। अर्थस्य च युक्तमेतद्विशेषणम्,तस्य सकर्मकत्वाकर्मकत्वसम्भवात्। `यावद्भुक्तम्` इति। यावच्छब्दो निपातोऽव्ययम्, तस्य यथार्थे वीप्सायामव्ययीभावः, सप्तम्यन्तञ्चैतत्।अत एवाह-- `भोजने भोजने सन्निधीयते` इति। `भावे क्तः` इति।`नपुंसके भावे क्तः` 3|3|114 इत्यनेन॥
अत्रासम्भवात् क्रिया कर्म न गृह्यते, न ह्यास्ति सम्भवःउधातुश्च भवत्यक्रियावचनश्चेति॥ ननु च साधनकर्मणाम्यकर्मकत्वमव्यभिचारादविशेषणम्, न हि शब्दात्मकस्य धातोः कर्मणा योगवियोगौ सम्भवतः, साधनयोगस्य क्रियाधर्मत्वादत आह-अकर्मकक्रियावचनादिति। एतेनाद्वारकमेतद् धातोर्विशेषणमिति दर्शयति। यावद्भुक्तमिति। यथार्थे यदव्ययमिति वीप्सायामव्ययीभावः। सप्तम्यन्तं चैतत्। संनिधीयत इत्यर्थ इति। भावे लकारः। अर्थतोव्याख्यानं चैतत्-यो ह्युपतिष्ठते स संनिधते, यश्च संनिधते तेन संनिधीयते। अकमकादिति किमिति। पूर्वसूत्रे ठुपात्ऽ इति योगविभागादिष्टस्य सिद्धंपश्यति। न चैवमतिप्रसङ्गः, ठ्मन्त्रकरणेऽ इत्यस्य नियमार्थत्वात्-सकर्मकाद्यदि भवति मन्त्रकरण एवेति। राजानमुपतिष्ठतीति। विपरीतोऽपि नियमः स्यात्-करणे यदि भवति मन्त्रकरण एवेति, ततश्चात्र स्यादेवेति भावः॥
सिद्धान्तकौमुदी
उपात्तिष्ठतेरकर्मकादात्मनेपदं स्यात् । भोजनकाले उपतिष्ठते । सन्निहितो भवतीत्यर्थः ॥
अकर्मकाच्च। उपात्तिष्ठतेरिति। `उपान्मन्त्रकरणे इत्यतः, `समवप्रविभ्यः स्थः` इत्यतश्च तदनुवृत्तेरिति भावः।
Text Unavailable. If you can help fixing this issue by providing this text, please let us know using the feedback link at the bottom of this page. Thank you!
लघुसिद्धान्तकौमुदी
-
महाभाष्यम्
Text Unavailable. If you can help in fixing this issue by providing this text, please let us know using the feedback link at the bottom of this page. Thank you!