सूत्रार्थः

यस्मिन् विधौ उद्देशानाम् अनुदेशानाम् च सङ्ख्या समाना वर्तते, तत्र उद्देश-अनुदेशयोः यथाक्रमम् सम्बन्धः भवति ।

अनुदेशः इत्यक्ते सः सन्दर्भः / सन्बन्धः / विधिः यः भिन्नानाम् शब्दानाम् विषये एकत्ररूपेण अनन्तरम् प्रोक्तः अस्ति । यत्र द्वयोः गणयोः निर्देशं कृत्वा अनन्तरम् तयोर्मध्ये कश्चन सम्बन्धः प्रस्थाप्यते, तत्र सः सम्बन्धः "तयोः गणयोः शब्दाः येन क्रमेण पाठिताः सन्ति" तेन क्रमेण एव तयोर्मध्ये ज्ञातव्यः ।

कानिचन उदाहरणानि पश्यामः ।

1) एचोऽयवायावः 6|1|78 एतत् अयादिसन्धेः सूत्रम् अस्ति । अस्मिन् सूत्रे द्वयोः गणयोर्मध्ये आदेशरूपेण सम्बन्धः प्रोक्तः अस्ति । अत्र प्रथमः गणः अस्ति "एच्" = [ए, ओ ऐ, औ] । तथा च, द्वितीयः गणः अस्ति - [अय्, अव्, आय्, आव्] अनेन सूत्रेण प्रथमगणस्य स्थाने द्वितीयगणः आदेशरूपेण प्रोक्तः अस्ति । एषः एव अनुदेशः । द्वयोः गणयोः सङ्ख्या अपि समाना विद्यते । अतः अत्र निर्दिष्टः अयम् अनुदेशः वर्तमानसूत्रेण "क्रमेण" भवति । इत्युक्ते ए-इत्यस्य स्थाने "अय्" इति आदेशः,
"ओ" इत्यस्य स्थाने "अव्" आदेशः, "ऐ" इत्यस्य स्थाने "आय्" आदेशः, तथा "औ" इत्यस्य स्थाने "आव्" आदेशः विधीयते ।

2) नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः 3|1|134 अनेन सूत्रेण नन्द्यादिगण-ग्रह्यादिगण-पचादिगणस्य ल्यु-णिनिँ-अच् एते प्रत्ययाः विधीयन्ते । अत्रापि गणद्वयम् दत्तम् अस्ति - प्रथमः गणः [नन्द्यादिगणः, ग्रह्यादिगणः, पचादिगणः], तथा द्वितीयः गणः [ल्यु-णिनिँ-अच्] । अत्रापि वर्तनामसूत्रेण यथासङ्ख्यः विधिः भवति । इत्युक्ते, नन्द्यादिगणस्य ल्यु-प्रत्ययः भवति, ग्रह्यादिगणस्य णिनिँ-प्रत्ययः भवति, तथा पचादिगणस्य अच्-प्रत्ययः विधीयते ।

3) आद्यन्तौ टकितौ 1|1|46 अनेन सूत्रेण टित्-कितौ आगमौ स्थानिनः आदि-अन्तौ भवतः इत्यच्यते । अत्रापि अयं स्थाननिर्णयः वर्तमानसूत्रस्य साहाय्येन "क्रमेण" करणीयः । इत्यक्ते, टित्-आगमः स्थानिनः पूर्वम् भवति, कित्-आगमः स्थानिनः अनन्तरम् भवति इत्यर्थः ।

ज्ञातव्यम् - यत्र द्वयोः गणयोः शब्दानां सङ्ख्या समाना नास्ति, तत्र अस्य सूत्रस्य प्रयोगः न भवति । यथा - झलां जशोऽन्ते 8|2|39 इत्यनेन झल्-वर्णानाम् स्थाने जश्-वर्णाः आदेशरूपेण आगच्छन्ति । अत्र झल्-प्रत्याहारे 24 वर्णाः आगच्छन्ति, जश्-प्रत्याहारे च 5 वर्णाः एव समाविष्टाः सन्ति । अतः अत्र अस्य सूत्रस्य प्रसक्तिः नास्ति ।

One-line meaning in English

When the two groups participating in a विधि have same number of elements, then the विधि happens between corresponding members of (i.e., those with the same position in) the two groups.

काशिकावृत्तिः

सिद्धान्तकौमुदी

समसम्बन्धी विधिर्यथासङ्ख्यं स्यात् । कियूँह्यः । किंह्यः । किब्ँह्वलयति । किंह्वलयति । किल्ँह्लादयति । किंह्लादयति ॥

लघुसिद्धान्तकौमुदी

समसंबन्धी विधिर्यथासंख्यं स्यात्। हरये। विष्णवे। नायकः। पावकः॥

महाभाष्यम्

यथासंख्यमनुदेशः समानाम् किमिहोदाहरणम् ? इको यणचि 6|1|77 दध्यत्र मध्वत्र । नैतदस्ति । स्थानेऽन्तरतमेनाप्येतत्सिद्धम् । कुत आन्तर्यम् ?। तालुस्थानस्य तालुस्थान ओष्ठस्थानस्यौष्ठस्थानो भविष्यतीति । इदं तर्हि ‐ तस्थस्थमिपां ताम्तम्तामः 3|4|101 इति । ननु चैतदपि स्थानेऽन्तरतमेनैव सिद्धम् । कुत आन्तर्यम् ?। एकार्थस्यैकार्थो द्व्यर्थस्य द्व्यर्थो बह्वर्थस्य बह्वर्थो भविष्यतीति । इदं तर्हि ‐ तूदीशलातुरवर्मतीकूचवाराड्ढक्छण्ढञ्ञ्यकः 4|3|94 इति ।। किमर्थमिदमुच्यते ?। संज्ञासमासनिर्देशात्सर्वप्रसङ्गोऽनुदेशस्य, तत्र यथासंख्यवचनं नियमार्थम् ।। 1 ।। संज्ञया समासैश्च निर्देशाः क्रियन्ते । संज्ञया तावत् ‐ परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः 3|4|82 इति । समासैः ‐ तूदीशलातुरवर्मतीकूचवाराङ्ढक्छण्ढञ्ञ्यकः 4|3|94 इति । संज्ञासमासनिर्देशादेतस्मात्कारणात् सर्वप्रसङ्गः सर्वस्योद्देशस्य सर्वोऽनुदेशः प्राप्नोति । इष्यते च समसंङ्ख्यं यथा स्यादिति । तच्चान्तरेण यत्नं न सिध्यतीति तत्र यथासंख्यवचनं नियमार्थम् । एवमर्थमिदमुच्यते । किं पुनः कारणं संज्ञया च समासैश्च निर्देशाः क्रियन्ते ?।। संज्ञासमासनिर्देशः पृथग्विभक्तिसंज्ञ्यनुच्चारणार्थः ।। 2 ।। संज्ञया च समासैश्च निर्देशाः क्रियन्ते पृथग्विभक्तीः संज्ञिनश्च मोच्चीचरमिति । प्रकरणे च सर्वसंप्रत्ययार्थः ।। 3 ।। प्रकरणे च सर्वेषां संप्रत्ययो यथा स्याद् ‐ विदो लटो वा 3|4|83 इति । किं पुनः शब्दतः साम्ये संख्यातानुदेशो भवत्याहोस्विदर्थतः ?। कश्चात्र विशेषः ?। संख्यासाम्यं शब्दतश्चेण्णलादयः परस्मैपदानां डारौरसः प्रथमस्याऽयवायाव एच इत्यनिर्देशः ।। 4 ।। संङ्ख्यासाम्यं शब्दतश्चेण्णलादयः परस्मैपदानां डारौरसः प्रथमस्याऽयवायाव एच इत्यनिर्देशः । अगमको निर्देशोऽनिर्देशः । परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः 3|4|82 इति । णलादयो बहवः, परस्मैपदानामित्येकः शब्दः, वैषम्यात्संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति ।। डारौरसः प्रथमस्य। । डारौरसो बहवः प्रथमस्येत्येकः शब्दः । वैषम्यात्सङ्ख्यातानुदेशो न प्राप्नोति ।। एचोऽयवायावः 6|1|78 अयवायावो बहवः, एच इत्येकः शब्दः । वैषम्यात्सङ्ख्यातानुदेशो न प्राप्नोति ।। अस्तु तर्ह्यर्थतः । अर्थतश्चेल्लृलुटोर्नन्द्यरीहणसिन्धुतक्षशिलादिषु दोषः ।। 5 ।। अर्थतश्चेल्लृलुटोर्नन्द्यरीहणसिन्धुतक्षशिलादिषु दोषो भवति ।। स्यतासी लृलुटोः 3|1|33 स्यतासी द्वौ, लृलुटोरित्यस्य त्रयोऽर्थाः । वैषम्यात्सङ्ख्यातानुदेशो न प्राप्नोति ।। नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः (3.1..134) नन्द्यादयो बहवः, ल्युणिन्यचस्त्रयः । वैषम्यात्संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति ।। अरीहणादयो बहवः, वुञ्ञादयः सप्तदश । वैषम्यात्संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति ।। सिन्धुतक्षशिलादिभ्योऽणञ्ञौ 4|3|93 सिन्धुतक्षशिलादयो बहवोऽणञ्ञौ द्वौ, वैषम्यात्संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । आत्मनेपदविधिनिष्ठासार्वधातुकद्विग्रहणेषु ।। 6 ।। आत्मनेपदविधिनिष्ठासार्वधातुकद्विग्रहणेषु च दोषो भवति । आत्मनेपदविधिश्च न सिध्यति ‐ अनुदात्तङित आत्मनेपदम् 1|3|2 अनुदातङितौ द्वौ, आत्मनेपदमित्यस्य द्वावर्थौ, तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । निष्ठा ‐ रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्वस्य च दः 8|2|42 इति रेफदकारौ द्वौ, निष्ठेत्यस्य द्वावर्थौ । तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । सार्वधातुकद्विग्रहणेषु च दोषो भवति ‐ श्नसोरल्लोपः 6|4|111 श्नमस्ती द्वौ, सार्वधातुकमित्यस्य द्वावर्थौ । तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । एङः पूर्वत्वे प्रतिषेधः ।। 7 ।। एङः पूर्वत्वे प्रतिषेधो वक्तव्यः । एङः पदान्तादति ; ङसिङसोश्च (6.1.109;110) ङसिङसौ द्वौ, एङित्यस्य द्वावथौ,तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । अस्तु तर्हि शब्दतः । ननु चोक्तं संख्यासाम्यं शब्दतश्चेण्णलादयः परस्मैपदानां डारौरसः प्रथमस्याऽयवायाव एच इत्यनिर्देशः इति । नैषः दोषः । स्थानेऽन्तरतमः 1|1|50 इत्यनेन व्यवस्था भविष्यति । कुत आन्तर्यम् ?। एकार्थस्यैकार्थौ द्व्यर्थस्य द्व्यर्थो, बह्वर्थस्य बह्वर्थः । संवृतावर्णस्य संवृतावर्णः, विवृताऽवर्णस्य विवृतावर्णः । अतिप्रसङ्गो गुणवृद्धिप्रतिषेधे क्ङिति ।। 8 ।। अतिप्रसङ्गो भवति गुणवृद्धिप्रतिषेधे क्ङिति। गुणवृद्धी द्वे, क्ङितौ द्वौ।,तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति ।। नैषः दोषः । गकारोऽप्यत्र निर्दिश्यते । तद्गकारग्रहणं कर्तव्यम् ?। न कर्तव्यम् । क्रियते न्यास एव । ककारे गकार्रश्चत्वभूतो निर्दिश्यते । गिति किति ङितीति । उदिकूले रुजिवहोः ।। 9 ।। उदिकूले द्वे, रुजिवहौ द्वौ, तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । नैषः दोषः । नोदिरुपपदम् । किं तर्हि ?। विशेषणं रुजिवहोः । उत्पूर्वाभ्यां रुजिवहिभ्यां कूल उपपद् इति । तच्छीलादिषु धातुत्रिग्रहणेषु ।। 10 ।। तच्छीलादिषु धातुत्रिग्रहणेषु दोषो भवति । विदिभिदिच्छिदेः कुरच् 3|2|162 । विदिभिदिच्छिदयस्त्रयः, तच्छीलादयस्त्रयः, तत्र संख्याताऽनुदेशः प्राप्नोति । घञ्ञादिषु द्विग्रहणेषु ।। 11 ।। घञ्ञादिषु द्विग्रहणेषु दोषो भवति । निरभ्योः पूल्वोः 3|3|28 निरभी द्वौ, पूल्वौ द्वौ, तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति ।। नैषः दोषः । इष्यते चाऽत्र संख्यातानुदेशः,निष्पावः अमिलाव इति ।। एवं तर्हि ‐ अकर्तरि च कारके भावे चेति द्वौ पूल्वौ द्वौ । तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । अवे तॄस्त्रोः करणाधिकरणयोः ।। 12 ।। तॄस्त्रौ द्वौ, करणाधिकरणे द्वे। , तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । कर्तृकर्मणोश्च भूकृञ्ञोः ।। 13 ।। कर्तृकर्मणी, द्वे, भूकृञ्ञौ द्वौ । तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । अनवक्लृप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेपि ।। 14 ।। अनवक्लृप्त्यर्षौ द्वौ, किंवृत्ताऽकिंवृत्ते द्वे । तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । कृभ्वोः क्त्वाणमुलौ ।। 15 ।। कृभ्वौ द्वौ, क्त्वाणमुलौ द्वौ, तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । अधीयानविदुषोश्छन्दोब्राह्मणानि ।। 16 ।। छन्दोब्राह्मणानीति द्वे, अधीते वेदिति च द्वौ । तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । रोपधेतोः पथिदूतयोः ।। 17 ।। रोपधेतोः प्राचाम् 4|2|123 तद्गच्छति पथिदूतयोः 4|3|85 । रोपधेतौ द्वौ, पथिदूतौ द्वौ, तत्र संख्यातानुपदेशः प्राप्नोति । तत्र भवस्तस्य व्याख्यानः ऋतुयज्ञेभ्यश्च ।। 18 ।। तत्र भवस्तस्य व्याख्यानौ द्वौ, क्रतुयज्ञौ द्वौ , तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । संघादिष्वञ्ञ्प्रभृतयः ।। 19 ।। संघादिष्वञ्ञ्प्रभृतयः संख्यातानुदेशेन न सिध्यन्ति । नैषः दोषः । घोषग्रहणमपि तत्र कर्तव्यम् । वेशोयशआदेर्भगाद्यत्खौ ।। 20 ।। वेशोयशआदी द्वौ, यत्खौ द्वौ। । तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । ङसिङसोः ख्यत्यात्परस्य ।। 21 ।। ङसिङसौ द्वौ, ख्यत्यौ द्वौ, तत्र संख्यातानुदेशः प्राप्नोति । न वा समानयोगवचनात् ।। 22 ।। न वा एष दोषः । किं कारणम् ?। समानयोगवचनात् समानयोगे संख्यातानुदेशं वक्ष्यामि । तस्य दोषो विदो लटो वा ।। 23 ।। तस्यैतस्य लक्षणस्य दोषः विदो लटो वा 3|4|83 इति संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । ध्माधेटोः नाडीमुष्ट्योश्च ।। 24 ।। ध्माधेटोः नाडीमुष्ट्योश्च संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । खलगोरथादिनित्रकट्यश्च ।। 25 ।। संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । सिन्ध्वपकाराभ्यां कन् अणञ्ञौ च ।। 26 ।। संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । युष्मदस्मदोश्चादेशाः ।। 27 ।। युष्मदस्मदोश्चादेशाः संख्यातानुदेशन्न सिद्ध्यन्ति । तस्माद्यस्मिन्पक्षेऽल्पीयांसो दोषास्तमास्थाय प्रतिविधेयं दोषेषु । अथवैवं वक्ष्यामि ‐ यथासंख्यमनुदेशः समानां स्वरितेन । ततः अधिकारः । अधिकारश्च भवति स्वरितेनेति । एवमपि स्वरितं दृष्ट्वा सन्देहः स्यात् ‐ न ज्ञायते ‐ किमयं समसंख्यार्थः, आहोस्विदधिकारार्थ इति ?। सन्देहमात्रमेतद्भवति, सर्वसन्देहेषु चेदमुपतिष्ठते ‐ व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिर्न हि सन्देहादलक्षणमिति। समसंख्यार्थ इति व्याख्यास्यामः ।। 10 ।।