`अग्निर्मूर्धा दिवः` इत्यादि। `अगि रगि गत्यर्थाः` (धातुपाठः-146,144)। `वीज्याज्वरिभ्यो निः` (द।उ।1।18) इत वत्र्तमाने `अङ्गेर्निर्नलोपश्च` (द।उ।1।20) इति निप्रत्ययः; नलोपश्च भवति। अग्निशब्दः प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः। `मुर्वी बन्धने` (धातुपाठः-575),`अकनिन् युवृषितक्षिराजिधन्विद्युप्रतिदिवः` (द।उ।6।51) इत्यतः कनिन्निति वत्र्तमाने `आन्नुक्षन्पूषन्प्लीहन्क्लेदन्स्नेहन्मूर्धन्मज्जन्नर्यमन्विआप्सन्परिज्मन्मातरिआन्मघवन्` (द।उ।6।55) इति मूर्धन्शब्दः कनिन्प्रत्यान्तो निपातित इति निपातनादाद्युदात्तः। वकारस्य धकारोऽत्र निपातनादेव। `दिवु क्रीडादौ` (धातुपाठः-1107) डिविन् प्रत्ययः। इकार उच्चारणार्थः। डित्यभस्याप्यनुबन्धकरणसामथ्र्यात् `ट#ए#ः` 6|4|143 इति टिलोपः। `दिव्` इति स्थिते `ऊडिदम्पदाद्यप्पुम्रैद्युभ्यः` 6|1|165 इति विभक्तेरन्तोदात्त्वम्। ककुच्छब्दः `{फिषोन्त उदात्तः- #इति मुद्रितं सूत्रम्}प्रातिपदिकमन्तोदात्तं भवति` (फि।सू। 1।1)इत्यन्तोदात्तः। पतिशब्दः `पातेर्डतिः` (द।उ।1।27) इति डतिप्रत्ययान्तः प्रत्ययस्वरेणाद्युदात्तः, ततः ककुदः पतिः ककुत्पतिरिति षष्ठीसमासः, स`समासस्य` 6|1|217 इत्यन्तोदात्तत्वम्। `प्रथ प्रख्याने` (धातुपाठः-1553), `प्रथेः षिवन् संप्रसारणञ्च` (द।उ।8।124)। `षिद्गौरादिभ्यश्च` 4|1|41 इति पृथिवशब्दान्ङीष्। प्रत्ययस्वरेण धातुप्रत्यङीष आद्युदात्तोदात्तः। षष्ठऐकवचनम् ङस्। `आण्नद्याः`इत्यनुदात्तत्वम्। सवर्णदीर्घः। `इको यणचि` 6|1|74 इति यणादेशः। `उदात्तयणो हल्पूर्वात्` 6|1|168 इति विभक्तिरुदात्ता। `अयम` इति। `इदि परमैआर्ये` (धातुपाठः-63) `इदितो नुम् धातोः` 7|1|58 इति नुम्, `इन्देः कमिर्नलोपश्च` (पं।उ।596) इति कमिप्रत्ययो नलोपश्च; इदम्शब्दः कमिप्रत्ययेनान्तोदात्तः। सौ परतः `इदोऽय् पुंसि` इतीदम इद्रूपस्यादेशः। `अपाम्` इति। `आप्लृव्याप्तौ` (धातुपाठः-1260), `आप्नोतेह्र्यस्वश्च` (द।उ।1।127) इति क्विप्, ह्यस्वश्च, षष्ठीबहुवनचम्। `ऊडिदं पद` 6|1|165 इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। तेनापामित्यस्यान्तोदात्तत्वम्। `रि गतौ` (धातुपाठः-1404), `स्त्रुरिभ्यां तुट् च` (द।उ।9।62) इत्यसुन् प्रत्ययः। तुडागमः। `रेतांसि` इति नित्स्वरेणाद्युदात्तः। `जिन्वति` इति। `जि जये` (धातुपाठः-561) लट्,शत्रादेशः। `व्यत्ययो बहुलम्` 3|1|85 इति व्यत्ययेन श्नुप्रत्ययः।`हुश्नुवोः सार्वधातुके` 6|4|87 इति यणादेशः। `उगितश्च` 4|2|6 इति ङीप्। `अम्बार्थनद्योह्र्यस्वः` 7|3|107 इति ह्यस्वः। `एङ ह्यस्वात् सम्बुद्धेः` 6|1|67 इति सुलोपः। `ये यज्ञकर्मणि` 8|2|88 इति वत्र्तमाने `प्रणवष्टेः` 8|2|89 इति प्रणवादेशः। स च प्लुतउदात्तश्च,`वाक्यस्य टेः प्लुत उदात्तः` 8|2|82 इत्यधिकरात्। प्रणव इत्योकारम्, ओङ्कारं वाऽ‌ऽचक्षते। प्रणवस्योदात्तविधानसामथ्र्यादसिद्धत्वाच्च पदादुत्तरस्य `आमन्त्रितस्य च` 8|1|19 इत्यनुदात्तं न भवति; शेषस्य तु भवति। एषु स्वरेषु प्राप्तेष्वेकश्रुतिर्विधीयते।`संपाठे मा भूत्` इति। संपाठ= स्वाध्यायकालः। `ममाग्ने` इत्यादि। `असु क्षपणे` (धातुपाठः-1209), `युष्यसिम्यां मदिक्` (द।उ।6।50) इति मदिक्। अस्मच्छब्दः प्रत्ययस्वेरणान्तोदात्तः। षष्ठएकवचनस्य `युष्मदसमद्भ्यां ङसोऽश्` 7|1|27 इत्यशादेश-, `तवममौ ङसि` 7|2|96 इत्यस्मदो ममादेशः। स्था4निवद्भावादन्तोदात्तः। `अतो गुणे` 6|1|94 पररूपत्वम्। `एकादेश उदात्तेनोदात्तः` 8|2|5 अग्निशब्दस्य `आमन्त्रितस्य च` 8|1|19 इति निघातः। `वर्च दीप्तौ` (धातुपाठः-162), `असुन्` (द।उ।9।49) इतिअसुन् प्रत्ययः। वर्चशब्दो नित्स्वरेणाद्युदात्तः। `ह्वेञ् स्पर्धायाम्` (धातुपाठः-1008)। `ह्वः संप्रासारणञ्च न्यभ्युपदिषु 3|3|72 इत्यप् प्रत्ययः। `उपपदमतिङ` 2|2|19 इति समासः। `गतिकारकोपपदात् कृत्` 6|2|138 इत्युत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेप्राप्ते, `अन्तः` 6|2|142 इत्यनुवर्तमाने `थाथघञ्क्ताजवित्रकारणाम्` 6|2|143 इत्यन्तोदात्तत्वम्, सप्तमीबहुवचने `बहुवचने झल्येत्` 7|3|103 इत्येत्त्वम्, स्थानिवद्भावादेकारोऽपब्यदात्त एव। `अस भुवि` (धातुपाठः-1065) , लोट्, तिप्, `एरुः` 3|4|86 इत्युत्वम्, अदादित्वाच्छपो लुक्। `तिङङतिङः` 8|1|28 इति निघातेन `अस्तु` शब्दोऽनुदात्तः। `जपोऽनुकरणमन्त्रः` इति। `जप` इत्यक्तेरर्थकथनमनुकरणमन्त्र इति। अनुकृतिः = अनुकरणम्। सर्वत्र मन्त्रे स्फुटमुच्चारणमित्यनुकरणमन्त्रः। अत एवाह-- `उपांशुप्रयोगः` इति। यता जले निमग्नस्य पाठः।क्वचिदकरणमन्त्र इति पाठः। तत्रायमर्थः-- ईषत् करणमुच्चारणं यस्य सोऽकरणमन्त्र इति; नञ ईषदर्थत्वात्।एशब्दो निपातः। `निपाता आद्युदात्ताः` (फि।सू।4।80)। `विश प्रवेशने` (धातुपाठः-1424),`अशूप्रुषिलटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्` (द।उ।125) इति क्वप्रत्ययान्तत्वाद्विआशब्दो नित्स्वरेणाद्युदात्तः। समञ्च तत् अत्रिणञ्चेति विशेषणसमासः। समासान्तोदात्तत्वम्। `दह भस्मीकरणे` (धातुपाठः-991), लोट्,सिप्, सेर्हिरादेशः,`अतो हेः` 6|4|105 इति हेर्लुक्, `तिङङतिङ` 8|1|28 इति निघातविधानात् दहशब्दोऽनुदात्तः। केचिद् वहा3 इति प्लुतान्तं पठन्ति; तेषां साहसमनिच्छतां `सर्वत्र विभाषा प्लुतो वक्तव्यः` (म।भा।3।420) इत्यतो वचनात् प्लुतो वक्तव्यः, स चोदात्तः।अन्ये त्वाकारान्तं पठन्ति, तेषां छान्दसत्वादाकारः। ह्यस्वोऽपि हि वर्णो व्यत्ययेन दीर्घो भवति,`पुरुषः` `नारकः` इति यथा। `वाक्यविशेषस्था गीतयः` इति। यथोक्तं जैमिनिना-- `गीतिषु सामाख्या` इति। गीतिः = ध्वनिविशेषः।कर्मग्रहणं किमर्थम्,यज्ञ इत्येवोच्येत, यज्ञमन्त्राणां यज्ञक्रियार्थत्वाद्यज्ञकर्मणि भविष्यति? सत्यमेतत्; विस्पष्टार्थ हि कर्मग्रहणम्। अथ वा -- योऽपि न प्रसिद्धो यज्ञः पञ्चयजनादिः, तत्रापि यथा स्यादित्येवमर्थम्; अन्यथा `यज्ञे` इच्युच्यमाने प्रसिद्धो यो यज्ञोऽआमेधादिस्त्तत्रैव स्यात्॥

ऐकश्रुत्यमिति । बहुव्रीहेर्भावप्रत्ययः, चातुर्वर्ण्यादित्वाद्वा कर्मधारयात्स्वार्थे ष्यञ् । संपाठ इति । स्वाध्यायकाले अग्निर्मूर्धा दिवः ककुत्, ऽअङ्गेर्नलोपश्चऽ इत्यग्निशब्दः प्रत्ययस्वरेणान्तोदातः, ऽमुवÕ बन्धनेऽ, ऽकनिन्युवृषितक्षिऽ इति वर्ततमाने ऽश्वन्नुक्षन्पूषन्तक्षन्ऽ इत्यत्र सूत्रे मूर्धन्शब्दः कनिन्प्रत्यान्तोऽन्तोदातो निपातितः । ऽदिवु क्रीडादौऽ, दिवेरन्तो डिविः षष्ठ।लेकवचनस्य ऽऊडिदम्ऽ इत्युदातम्, ककुच्छब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदातः, ऽपातेर्डतिःऽ,पतिशब्दः प्रत्ययस्वरेणाद्यौदातः, प्रथेः षिवन् संप्रसारणं च षित्वात् ङीष्, षठ।लेकवचनस्य ऽउदातयणो हल्पूर्वात्ऽ इत्युदातत्वम्, इदंशब्दः प्रतिपदिकस्वरेणान्तोदातः, आप्नोतेः क्विब् ह्रस्वश्च, ऽऊडिदम्ऽ इति विभक्तेरुदातत्वम् । ऽरि गतौऽ, ऽस्रुरिभ्यां तुट् चऽ इति असुन्प्रत्ययः, नित्स्वरेणाद्यौदातो रेतः शब्दः । जिन्वतीति । जिन्वतेः प्रीणनार्थस्य तिपि निघातः ऽप्रणवष्टेःऽ इति प्रयोगकाले प्रणयः । ममेत्यादि । ऽयुष्मदस्मदोण्Çóसिऽ इत्याद्यौदातत्वम् । अग्नेशब्दस्यामन्त्रिनिघातः, वर्चशशब्दोसुन्प्रत्ययान्तः, विपूर्वाद् ह्वयतेः ऽह्वः संप्रसारणं चऽ इत्यप्प्रत्यये थाथादिसूत्रेणान्तोदातत्वम् । जपोऽनुकरणमन्त्र इति । यद्यपि स एव मन्त्र उच्चार्यते, तथापि वर्णाभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिभ्यां भेदपरिकल्पनयाऽनुकरणव्यवहारः । अत एवाह--उपांशुप्रयोग इति । यथा जले निमग्नस्य पाठः । क्वचिदकरणमन्त्र इति पाठः, अनेनेदं कुर्यादिति चोदितः करणमन्त्रः, ततोऽन्योऽकरणमन्त्रः । प्रसिद्धस्तु पाठोऽन्तः करणमन्त्र इति । ननु वागिन्द्रियेण शब्द उच्चार्यते स कथमन्तः करणेन सर्वेन्द्रियसाधारणेन व्यपदिश्यते, सत्यम्; वागिन्द्रियस्य स्थूलो व्यापार उपांशुप्रयोगे नास्ति, स एव च तद्व्यापारत्वेन प्रसिद्ध इति सूक्ष्मव्यापारे मन एव प्रधानं मन्यते । न्यूङ्खा इत्यादि । षोडशेति पाठः, ओकारा इति च, न त्वेते मकारान्ताः, तेषु प्रथमसप्तमत्रयोदशास्त्रय उदातास्त्रिमात्राः, इतरे त्रयोदशा अनुदाता अर्धौकाराः । एतच्च आश्वलायनेन चतुर्थेऽहनीत्यस्मिन् खण्डे लक्षणेनोक्तमुदाहृतं च । ऽषडोङ्काराःऽ इति पाठे मूलान्तरं मृग्यम् । ए3 विश्वमित्यादि । एशब्दो गीतिपूरणः, निपात इत्यन्ये । विश्वशब्दः क्वन्प्रत्ययान्त आद्यौदातः, विश्वमन्त्रिणं पाप्मानं संदहेति सम्बन्धः, गीतिवशादेशब्दोऽनेकमात्रः । वाक्यविशेषस्था गीतय इति । तदुक्तमृषिणा-ऽगीतिषु सामाख्याऽ इति ॥