सूत्रार्थः

टित्-आगमः स्थानिनः आदौ आगच्छति, कित्-आगमः स्थानिनः अन्ते आगच्छति ।

प्रक्रियायाम् यत् शब्दस्वरूपम् स्थानिना सह (= तस्मात् पूर्वम् / तस्य मध्ये / तस्मात् परम्) विधीयते, तत् शब्दस्वरूपम् "आगम" इत्युच्यते । यथा आदेशः "स्थानिनं निष्कास्य" तस्य स्थाने विराजते, तथा आगमः न विधीयते, अपितु आगमः "स्थानिना सह" एव विधीयते । अतएव "मित्रवद् आगमः" इत्युच्यते ।

आगमेषु प्रायः टकारः / ककारः / मकारः इत्संज्ञकः वर्तते । अतः एतेषां वर्गीकरणम् "टित्-आगमाः", "मित्-आगमाः", "कित्-आगमाः" एतादृशं क्रियते । एतेषु टित्-आगमः स्थानिनः आदौ आगच्छति, तथा कित्-आगमः स्थानिनः अन्ते आगच्छति ।

यथा -

1. लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः 6|4|71 इत्यनेन लङ्लकारे परे अङ्गस्य अट्-आगमः विधीयते । अयम् "टित्" आगमः अस्ति अतः अयम् अङ्गात् पूर्वम् आगच्छति । यथा - अट् + पठ् + शप् + त् = अपठत् । अत्र लङ्लकारस्य अङ्गम् (पठ् + शप्) एतदस्ति, अतः अस्मात् पूर्वम् अकारस्य आगमः भवति ।

2. भियो हेतुभये षुक् 7|3|40 इत्यनेन भी-धातोः णिच्-प्रत्यये परे षुक्-आगमः भवति । अयम् कित्-आगमः, अतः अङ्गात् अनन्तरम् आगच्छति । यथा - भी + षुक् + णिच् + शप् + तिप् → भीषयति । अत्र णिच्-इत्यस्य अङ्गम् "भी" इति धातुः, अतः अस्मात् परम् षुगागमः भवति ।


स्मर्तव्यम् - यद्यपि आगमेषु प्रायः टकारः / ककारः / मकारः इत्संज्ञकः वर्तते, तथापि यस्मिन् शब्दस्वरुपे टकारः / ककारः / मकारः इत्संज्ञकः अस्ति, तत् शब्दस्वरूपम् "आगमः" एव भवेत् इति न आवश्यकम् । प्रत्ययेषु अपि एते वर्णाः इत्संज्ञकरूपेण प्रयुज्यन्ते । अतः किञ्चन टित् / कित् / मित् शब्दस्वरूपम् आगमसंज्ञकं अस्ति वा इत्यस्य निर्णयः तु व्याख्यानं दृष्ट्वा एव करणीयः ।

One-line meaning in English

A टित्-आगम comes before the स्थानी, and a कित्-आगम comes after the स्थानी.

काशिकावृत्तिः

सिद्धान्तकौमुदी

टित्कितौ यस्योक्तौ तस्य क्रमादाद्यन्तावयवौ स्तः ॥

लघुसिद्धान्तकौमुदी

टित्कितौ यस्योक्तौ तस्य क्रमादाद्यन्तावयवौ स्तः॥

महाभाष्यम्

आद्यन्तौ टकितौ समासनिर्देशोऽयम्। तत्र न ज्ञायते ‐ क आदिः कोऽन्त इति। तद्यथा ‐ अजाविधनौ देवदत्तयज्ञदत्तावित्युक्ते तत्र न ज्ञायते ‐ कस्याजा धनं कस्यावय इति। यद्यपि तावल्लोक एष दृष्टन्तः। दृष्टान्तस्यापि तु पुरुषारम्भो निवर्तको भवति। अस्ति वेह कश्चित् पुरुषारम्भः? अस्तीत्याह। कः? सङ्ख्यातानुदेशो नाम। कौ पुनष्टकितावाद्यन्तौ भवतः ? आगमावित्याह। युक्तं पुनर्यन्नित्येषु नाम शब्देषु आगमशासनं स्यात्। न नित्येषु नाम शब्देषु कूटस्थैरविचालिभिर्वर्णैर्भवितव्यमनपायोपजनविकारिभिः। आगमश्च नामापूर्वः शब्दोपजनः। अथ युक्तं यन्नित्येषु शब्देष्वादेशाः स्युः। बाढं युक्तम्। शब्दान्तरैरिह भवितव्यम्। तत्र शब्दान्तरात् शब्दान्तरस्य प्रतिपत्तिर्युक्ता। आदेशास्तर्हीमे भविष्यन्ति। अनागमकानां सागमकाः। तत् कथम् ? सञ्ज्ञाधिकारोऽयम्। आद्यन्तौ चेह संकीर्त्येते। टकारककारावितावुदाह्रियेते। तत्राद्यन्तयोष्टककारावितौ संज्ञे भविष्यतः। तत्रार्धधातुकस्येड्वलादेरित्युपस्थितमिदं भवति ‐ आदिरिति। तेनेकारादिरादेशो भविष्यति। एतावदिह सूत्रमिडिति। कथं पुनरियता सूत्रेण इकारादिरादेशो लभ्यः? लभ्य इत्याह। कथम्? बहुव्रीहिनिर्देशात्। बहुव्रीहिनिर्देशोऽयम्। इकार आदिरस्येति। यद्यपि तावदत्रैतच्छक्यते वक्तुम्। इह तु कथम् ‐ - लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः इति। अत्राशक्यमुदात्तग्रहणेनाकारो विशेषयितुम्। तत्र को दोषः। अङ्गस्योदात्तत्वं प्रसज्येत। नैष दोषः। त्रिपदोऽयं बहुव्रीहिः। तत्र वाक्य एवोदात्तग्रहणेनाकारो विशेष्यते। अकार उदात्त आदिरस्येति। यत्र तर्ह्यनुवृत्त्यैतद् भवति ‐ आडजादीनाम् इति। वक्ष्यत्येतद्- अजादीनामटा सिद्धम् इति। अथवा यत्तावदयं सामान्येनोपदेष्टुं शक्नोति तत्तावदुपदिशति प्रकृतिं ततो वलाद्यार्धघातुकं ततः पश्चादिकारम्। तेनायं विशेषेण शब्दान्तरं समुदायं प्रतिपद्यते। तद्यथा खदिरबर्बुरयोः ‐ खदिरबर्हुरौ गौरकाण्डौ सूक्ष्मपर्णौ। ततः पश्चादाह ‐ - कङ्कटवान् खदिर इति। तेनासौ विशेषेण द्रव्यान्तरं समुदायं प्रतिपद्यते। अथवा ‐ एतयानुपूर्व्याऽयं शब्दान्तरमुपदिशति। प्रकृतिं, ततो वलाद्यार्धधातुकं ततः पश्चादिकारं, यस्मिंस्तस्यागमबुद्धिर्भवति। ।। टकितोराद्यन्तविधाने प्रत्ययप्रतिषेधः ।। । टकितोराद्यन्तविधाने प्रत्ययस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः। प्रत्यय आदिरन्तो वा मा भूदिति। चरेष्टः। आतोऽनुपसर्गे क इति। परवचनात् सिद्धम्। परवचनात् प्रत्यय आदिरन्तो वा न भविष्यति। परवचनात् सिद्धमिति चेन्नापवादत्वात्। परवचनात् सिद्धमिति चेन्न, किं कारणम्? अपवादत्वात्। अपवादोऽयं योग। तद्यथा मिदचोन्त्यात्परः इत्येष योगः स्थानेयोगत्वस्य प्रत्ययपरत्वस्य चापवादः। विषम उपन्यासः युक्तं तत्र यदनवकाशं मित्करणं स्थानेयोगत्वं प्रत्ययपरत्वं च बाधते। इह पुनरुभयं सावकाशम्। कोऽवकाशः? टित्करणस्यावकाशः- टित इति इर्कारो यथा स्यात्। कित्करणस्यावकाशः- कितीत्याकारलोपो यथा स्यात्। प्रयोजनं नाम तद् वक्तव्यं यन्नियोगतः स्यात्। यदि चायं नियोगतः परः स्यात् तत एतत् प्रयोजनं स्यात्। कुतो नु खल्वेतत् ‐ टित्करणादयं परो भविष्यति न पुनरादिरिति। कित्करणाच्च परो भविष्यति- इति न पुनरन्त इति। टितः खल्वप्येष परिहारः, यत्र नास्ति सम्भवः यत्परश्च स्याद् आदिश्च। कितस्त्वपरिहारः, अस्ति हि सम्भवो यत्परश्च स्यादन्तश्च। तत्र को दोषः? उपसर्गे घोः किः। आध्योः प्रध्योः। नोङ्धात्वोरिति प्रतिषेधः प्रसज्येत। टितश्चाप्यपरिहारः, स्यादेव ह्ययं टित्करणादादिः, न पुनः परः। क्व तर्हीदानीमिदं स्यात् ‐ टित इर्करो भवतीति। य उभयवान् गापोष्टगिति। ।। सिद्धं तु षष्ठ्यधिकारे वचनात् ।।। सिद्धमेतत्। कथम्? षष्ठ्यधिकारेऽयं योगः कर्तव्यः। आद्यन्तौ टकितौ षष्ठी निर्दिष्टस्येति। ।। आद्यन्तयोर्वा षष्ठ्यर्थत्वात् तदभावेऽसम्प्रत्ययः ।। । आद्यन्तयोर्वा षष्ठ्यर्थत्वात् तदभावे षष्ठ्या अभावे असम्प्रत्ययः स्यात्। आदिरन्तो वा न भविष्यति। युक्तं पुनर्यच्छब्दनिमित्तको नामार्थः स्यात्। नार्थनिमित्तकेन नाम शब्देन भवितव्यम्। अर्थनिमित्तक एव शब्दः। तत् कथम्। आद्यन्तौ षष्ठ्यर्थौ। नैवात्र षष्ठीं पश्यामः। तेन मन्यामहे ‐ आद्यन्तावेवात्र न स्तः। तयोरभावे षष्ठ्यपि न भवतीति।